CODEX CUMANİCUS VE KAZAN-TATAR TÜRKÇESİNİN ORTAK SÖZ VARLIĞINDA ASKERÎ VE SİYASÎ TERMİNOLOJİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Bu çalışmada Codex Cumanicus’ta bulunan askerî ve siyasî söz varlığının bugünkü Kazan-Tatar Türkçesindeki izleri ve durumu değerlendirilmiş, bu alana ait söz varlığı çeşitli başlıklar altında anlam seyri yönünden ele alınmıştır. Codex Cumanicus, Karadeniz’in kuzeyinde, Deşt-i Kıpçak adıyla da anılan bölgede yaşayan Kuman/Kıpçakların konuşma dilinden derlemeleri, Kıpçak bilmecelerini, çeşitli alanlara ait kelimeleri, kelime listelerini, Hristiyan dinine ait duaları, vaazları, ilahileri içine almaktadır. Kuzey Kıpçak sahasına ait olan bu eserin söz varlığı, özellikle Kıpçakların konuşma dilinden yapılan derlemeler bakımından oldukça değerlidir. O döneme kadar yazılan eserlerde tanıklanmamış bazı kelimelerin ya da tarihî Kıpçak Türkçesi eserlerinde tespit edilmemiş bazı sözcüklerin Codex Cumanicus’ta görülmüş olması bu durumu destekler niteliktedir. Eserin kelime hazinesi, yazıldığı dönemin dili, kültürü, sosyal, siyasî ve ekonomik hayatı hakkında kıymetli bilgiler sunmaktadır. Codex Cumanicus’ta çeşitli alanlara ait kelimeler, terimler bulunmaktadır. Bu alanlardan biri de askerî ve siyasî söz varlığına ait kelimelerdir. Eserde bu alana ait olarak savaş ve asker kavramları ile ilgili isimlere, askerî giyim, savaş aletleri, at ve at koşum takımı ile ilgili kelimelere ve çeşitli siyasî terimlere rastlanmaktadır. Codex Cumanicus’ta bulunan askerî ve siyasî söz varlığına ait isimlerin Kuzeybatı (Kıpçak) grubu lehçelerinden olan Kazan-Tatar Türkçesinin bugünkü söz varlığındaki durumu anlam seyri bakımından değerlendirilmiştir. Bu doğrultuda tespit edilen kelimelerin Codex Cumanicus’taki anlamları incelenmiş ve ardından bu kelimelerin Kazan-Tatar Türkçesindeki durumu ve anlamları değerlendirilmiştir. Kazan-Tatar Türkçesi bağlamında yapılan incelemelerde bu lehçenin söz varlığını gösteren açıklamalı sözlüklere ve leksikoloji çalışmalarına, bu lehçede bulunan askerî ve siyasî terminoloji üzerine hazırlanmış sözlük ve eserlere başvurulmuştur. Kazan-Tatar Türkçesinde askerî ve siyasî alana ait kelimelerin bazılarının eskimiş veya tarihî kelimeler olarak dilin söz varlığında varlığını sürdürdüğü, bazılarının ise dilde yaygın ve aktif bir kullanım alanı oluşturarak çeşitli anlamlar kazandığı, farklı terim ve kavramları da yansıtmaya başladığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Codex Cumanicus, Kazan-Tatar Türkçesi, Askerî Terimler, Siyasî Terimler

AN EVALUATION ON MILITARY AND POLITICAL TERMINOLOGY IN THE COMMON LEXICOLOGY OF CODEX CUMANICUS AND KAZAN TATAR LANGUAGE

In this study, the traces and status in today’s KazanTatar language of the military and political vocabulary in the Codex Cumanicus were evaluated and the vocabulary belonging to this field was discussed in terms of its meaning course under various headings. Codex Cumanicus includes the colloquial collations of the Kipchaks living in the region known as Deşt-i Kipchaks in the north of the Black Sea, words from various fields, word lists, Cuman riddles, Christian prayers, sermons, hymns. The vocabulary of this work which belongs to the North Kipchak area, is especially valuable in terms of compilations made from the spoken language of the Kipchaks. The fact that some words that undetected in the works written up to that period or some words that undetected in the historical Kipchak Turkish works were seen in the Codex Cumanicus supports this situation. The vocabulary of the work provides valuable information about the language, cultural, social, political and economic life of the period in which this work was written. There are words and terms belonging to various fields in the Codex Cumanicus. One of these fields is the words belonging to the military and political vocabulary. In the work, there are nouns related to the conceptual fields of war and soldier, words related to military clothing, war equipment, horse and horse harness, and various political terms in this field. The words belonging to the military and political vocabulary found in the Codex Cumanicus, the status of these words in Kazan-Tatar language, which is one of the Northwest (Kipchak) group dialects, has been evaluated in terms of the course of meaning. The meanings of the detected words in Codex Cumanicus and status and meanings of these words in Kazan-Tatar language were examined. In the investigations made in the context of Kazan-Tatar Turkish, referred to dictionaries and lexicology studies, dictionaries and works prepared on military and political terminology in this dialect were used. In the investigations made in the context of Kazan-Tatar language, referred to dictionaries and lexicology studies reflect the vocabulary of this dialect, dictionaries and works prepared on military and political terminology in this dialect were used. It has been determined that some of the words belonging to the military and political field in Kazan-Tatar language have survived in the vocabulary of the language as old or historical words. It is seen that some words have various meanings by forming a widespread and active usage area in the language and begin to reflect different terms and concepts.

Keywords:

Codex Cumanicus, Political Terminology, Kazan-Tatar Language, Military Terminology,

PDF

___

ALİYEVA, G. U., “Tatar Těl Bělěměnde İctimagıy- Seyesiy Leksikanı Öyrenüv Tariyḫı”, Fenniy Yazmalar, 2007, s. 23-34.
ARGUNŞAH, Mustafa, Codex Cumanicus’ta Hristiyanlığın Baba, Oğul ve Kutsal Ruh Üçlemesini Karşılayan Türkçe Söz Varlığı, Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı, Editör: Leyla Karahan, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 2017, s. 69-85.
ARGUNŞAH, Mustafa, GÜNER, Galip, Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul, 2015.
CAFEROĞLU, Ahmet, Türk Dili Tarihi I-II, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1984.
ÇAĞATAY, Saadet, “Codex Cumanicus Sözlüğünün Basılışı Dolayısiyle”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2 (5), 1944, s. 759-772.
Çağatay, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri II, Yaşayan Ağız ve Lehçeler, Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, 1972.
ÇANDARLI ŞAHİN, Aslı, Maddi Buluntulara Göre Kuman/ Kıpçaklarda Kültürel Hayat, Gece Kitaplığı, Ankara, 2019.
ÇOBANZADE, Bekir, Türk-Tatar Dil Bilimine Giriş, Haz. Ufuk Deniz Aşcı, Fatih Numan Küçükballı, Editör Abdurrahman Özkan, Palet Yayınları, Konya, 2015.
GABAIN, Annemarie v., “Codex Cumanicus’un Dili”, Çev-Editör M. Akalın, Tarihi Türk Şiveleri, Ankara, 1998, s. 67-109. GARKAVETS, Aleksandr, Codex Cumanicus (I-IV), Almatı, 2015.
GOLDEN, Peter B., “Codex Cumanicus”, Central Asian Monuments, Editör H. B. Paksoy, İstanbul, 1992, s. 29-51.
GÖKBEL, Ahmet, Kıpçak Türkleri, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000.
GÜNER, Galip, Kuman Bilmeceleri Üzerine Notlar, Kesit Yayınları, İstanbul, 2016.
KARAHAN, Akartürk, “Codex Cumanicus’ta Alt Anlamlılık (Hyponymy)”, Karadeniz Araştırmaları, 39, 2013, s. 187-203.
MAḪMUTOVA, L. T., “Tatarskiy Yazık v Ego Otnoşenii k Drevnepis’mennomu Pamyatniku Codex Cumnaicus po Dannım Leksikiy/ Kratkiy Analiz i Prilojenie”, İssledovaniya po İstoriçeskoy Dialektologii Tatarskogo Yazıka, Kazan, 1982, s. 68-77.
MONCHI ZADEH, Davoud, Das Persische im Codex Cumanicus, Uppsala, 1969.
ÖNER, Mustafa, “Tatarca- Rusça İlişkilerinde Geri Dönen Alıntılar”, Gazi Türkiyat, 2009/5, s. 245-250.
PEKAK, M. Sacit, GÜR, Durmuş, “İsa’nın Doğumu”, Sanat Tarihi Dergisi, XXIV (2), 2015, s. 175-226.
PİMENOVA, Marina Vladimirovna, “Urda Süzěněŋ Semantik Üsěş Protsessı”, Fenniy Tatarstan, 3, 2019, s. 24-29.
RADLOFF, Wilhelm, Das Türkische Sprachmaterial des Codex Comanicus, St. Petersbourg, 1887.
SAFAROV, Rinat Tagiroviç, Tatarça-Rusça Ḫerbiy Leksika Süzlěgě, Kazan, 2017.
SAFAROV, Rinat Tagiroviç, Voennaya Leksika Tatarskogo Yazıka, Kazan, 2015.
SAFRAN, Mustafa, Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lûgâtlara Göre Kuman/Kıpçaklar’da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1993.
Tatar Leksikologiyesě, Tom II (Ed. G.R. Galiullina), Kazan, 2016.
TTAS (I-1977, II-1979, III-1981). Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě, Tatarstan Kitap Neşriyatı, Kazan.
TTAS (2005). Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě. (Redaktör: F. E. Ganiyev), Matbugat Yortı Neşriyatı, Kazan.
TTAS (I-2015, II-2016, III-2017). Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěgě, Tatarstan Kitap Neşriyatı, Kazan.
TTES (2015). Tatar Tělěněŋ Etimologik Süzlěgě I-II. (R.G. Eḫmetyanov), Megarif- Vakıt Neşriyatı, Kazan.
YUSUPOVA, E.Ş., NEBİULLİNA, G.E., DĔNMÖḪEMMETOVA, Ĕ. N., MÖGTESİYMOVA, G.R., Tatar Paremiyelerĕnĕŋ Tĕlĕ, İḫlas Neşriyatı, Kazan, 2010.