TAŞKENT ÖZBEKLERİNİN KIYAFET KÜLTÜRÜNDE GİYSİNİN KORUMA İŞLEVİNE İLİŞKİN DÜŞÜNCELER

Makalede, Taşkent Özbeklerinin giysilerin koruyucu işlevleriyle ilgili inançlar incelenmekte ve onların törensel ritüel senaryolarında koruyucu özelliklerinin derin anlambilimi ortaya konulmaktadır. Kostümün koruyucu işlevlerinin sihir, fetişizm ve diğer din biçimlerine dayanan heterojen fenomenleri kapsadığı, yani hem İslamî olmayan hem de İslamî gelenekleri birleştirdiği gösterilmiştir. Bir zamanlar ritüel düzlemde olan giyim kuşamın büyülü ve koruyucu bir anlamla donatıldığı söz konusudur. Özbek giyim konusu geniş bir yayın katmanını temsil ediyor. Ancak, apotropik bir fon katmanı bağlamında giysilerin özel olarak tahsis edilmediği de bilinmektedir. Yaşam döngüsünün ritüelleri çok yönlü bir efsaneye sahiptir - ritüel simgesellik önemli bağlantılardan biri olarak korunmaktadır. Muska (apotropi) kültürel evrensellerden biri olup, çok yönlüdür ve etnik kültürlerin geleneksel yaşamının farklı yönleriyle ilişkilidir. Makalede "apotropinin ilginç vektörü" ele alınmakta, yani giyim ve onun detayları "bir kişiye ve onun yarattığı kültürel alana tehdit oluşturan çeşitli zararlı nesnelere yöneliktir". Birikmiş etnografik materyaller, ritüel kıyafetlerle ilgili halk fikirlerinin canlılığını göstermektedir. Taşkent mahallelerindeki Özbeklerin arasında toplanan yazarın hem yayınlanmış hem de yayınlanmamış etnografik materyalleri kaynak olarak kullanılmaktadır. Karşılaştırma için Özbek bilim adamlarının yayınlarına başvurulmaktadır. Sembolizm, yani simegesellik derecesinin, giysilerin sıralamasının yanı sıra bir tılsımın işlevleriyle donatılmasının yirminci yüzyılın başında daha büyük ölçüde ortaya çıktığı, bugün Özbekistan'ın başkentinin mahallelerinde yaşayan çoğu insanın sembollerin anlamını açıklayamadığı ve modern yaşamın ritüellerde kendi ayarlamalarını yaptığı belirtilmelidir. Ancak, yine de, ritüel kıyafetlerin sembolizmi veya etnik özgüllüğü bir derece koruduğu söz konusudur. Taşkent'teki Özbeklerin inançlarında sunulan açıklayıcı manipülasyon modelleri ve sembollerin anlamı, makalenin yazarı tarafından Taşkent mahallellerinin eski nesil sakinlerinin yanı sıra ritüellerde önderlik yapan kişiler (“atinayi”), sihirbazlar ve merhumu yıkayan özel meslek sahipleri (“gassa”l) ile yapılan birçok röportajlarda elde edilen bilgilere dayanıldığını vurgulamak gerekir. Nitekim, geleneksel inançlara gore, üzerinde taşıdığı herhangi bir kişinin vücuduna doğrudan bitişik olan kıyafetler sahibinin ayrılmaz bir parçasıdır, onunla tanımlanır ve onun gibi olur. Bu da giyim kuşamın topluluğu korumayı amaçlayan birer inançla ilişkili olduğundan ileri gelmektedir.

Anahtar Kelimeler:

inanç, , giysi, özbeker, taşkent, mahalle, tören, merasim, ritüel, koruma

THE THOUGHTS RELATING TO THE PROTECTION FUNCTIONS OF THE DRESS IN THE CLOTHING CULTURE OF TASHKENT UZBEKS

The article examines the beliefs of Uzbeks in Tashkent related to the protective functions of clothing and reveals the deep semantics of its protective properties in ceremonial ritual scenarios. It is shown that the protective functions of the suit cover heterogeneous phenomena rooted in magic, fetishism and other forms of religion, i.e. combine both non-Islamic and Islamic traditions. It is noted that the costume, once in the ritual plane, is endowed with a magical and protective meaning. The topic of Uzbek clothing represents a large layer of publications. But works where clothing in the context of an apotropic layer of funds is not specially allocated. The rites of the life cycle have a very multifaceted myth-ritual symbolism, one of the important links of which is protection. The amulet (apotropy) is one of the cultural universals. It is multifaceted and associated with different aspects of the traditional life of ethnic cultures. The article will consider the "disgusting vector of apotropy", i.e. clothing and its details, aimed "at various harmful objects that pose a threat to a person and the cultural space created by him." The accumulated ethnographic materials show the vitality of folk ideas associated with ritual clothing. Both published and unpublished materials of the author, collected among Uzbeks in makhallas (neighboring community) of Tashkent, will be used as a source. For comparison, publications of Uzbek scientists are used. It should be noted that the degree of symbolism, the ranking of clothing, as well as the endowment of it with the functions of a talisman, was manifested to a greater extent at the beginning of the twentieth century, today most people living in the mahalla of the capital of Uzbekistan cannot explain the meaning of symbols, and modern life has made its own adjustments in rituals. But, nevertheless, the symbolism or ethnic specificity of ritual clothing remains. Explanatory models of manipulations and the meaning of symbols presented in the beliefs of Uzbeks in Tashkent were obtained by the author of the article in an interview with the older generation of residents of the Tashkent mahalla, as well as leaders of rituals (“atinayi”), witches, and washers of the deceased (“gassal”). Clothes that are directly adjacent to a person's body, in popular beliefs, are an integral part of their wearer, are identified with him, and become like him, which is reflected in a number of beliefs aimed at protecting their community.

Keywords:

beliefs, clothing, uzbeks, mahalla, ritual, amulet,

PDF

___

ANDREYEV, M.S., Tadzhiki doliny Khuf (verkhov'ya Amudar'i), Stalinabad: AN Tadzhikskoy SSR, 1958, Vyp. II.
BABAYEVA, N., BAKHTOVARSHOYEVA, L., “Savan”, Kostyum narodov Sredney Azii, M., 1979.
BAYBURIN, A.K., Ritual v traditsionnoy kul'ture, SPb.: Nauka, 1993, s. 217-223.
BIKZHANOVA, M.A., “Odezhda uzbechek Tashkenta kontsa XIX – nachala XX v.”, Kostyum narodov Sredney Azii (Istoriko-etnograficheskiye ocherki), M., 1979.
DAVLATOVA, S.T., Qashqadaryo milliy kiyimlari: an’anaviylik va zamonaviylik, Toshkent, Yangi asr avlodi 2006.
DYNIN, V.I., Oberezhnye funkcii zhilishcha i odezhdy v russkoj narodnoj kul'ture XIX–XX vekov Filo Ariadne. 2018. № 2 № 2http://filoariadne.esrae.ru/pdf/2018/2/216.pdf (Müracaat edildiği tarih: 20.08.20).
GIRTS, K., Interpretatsiya kul'tur, Moskva ROSPEN 2004 (Elektron versiyon).
GORSHUNOVA, O.V., Uzbekskaya zhenshchina. Sotsial'nyy status, sem'ya, religiya. Po materialam Ferganskoy doliny, Moskva 2006.
GORB, K. G., PUGACHEVSKIY, A.A., “Sobaka v mirovykh religiyakh”, Sobaki i religiya; mify, suyeveriya i magiya / https://www.setter.dog/stati/2302-sobaki-i-religija-mify-sueverija-magija.html (Müracaat edildiği tarih: 20.08.2020).
GUBAYEVA, S.S., “Put' v zazerkal'ye”, Sredneaziatskiy etnograficheskiy sbornik, M., 2001, Vyp. 4.
GUBAYEVA, S.S., “Initsiatsionnyye obryady v pogrebal'no – pominal'nom obryade), Etnograficheskoye Obozreniye, №6, 2005.
GURA, A.V., “Brak”, Slavyanskiye drevnosti: Etnolingvisticheskiy slovar'. V 5-ti tomakh. T. I. (A-G), M.: Mezhdunarodnyye otnosheniya, 1995, s. 248. https://docviewer.yandex.com
IBRAGIMOVA, M.Y., Traditsionnaya odezhda i ukrasheniya naseleniya Surkhandar'inskogo oazisa (konets XIX – nachalo XX vv.), Avtoreferat na soiskaniye uchenoy stepeni kandidata istorichekikh nauk, Tashkent 2004.
ISMOILOV KH., An"anaviy ŭzbek kiyimlari, Toshkent 1979.
KARMYSHEVA, B. X., “Arkhaicheskaya simvolika v pogrebal'no-pominal'noy obryadnosti uzbekov Fergany”, Drevniye obryady verovaniya i kul'ty narodov Sredney Azii Istoriko-etnograficheskiye ocherki, M., Nauka 1986.
KIL'KEYEV, V.N., Teoretiko-metodologicheskiye printsipy kul'turnoy antropologii Klifforda Girtsa., Dis.... kand. filos. nauk, Smolensk 2009 /https://www.dissercat.com/content/teoretiko-metodologicheskie-printsipy-kulturnoi-antropologii-klifforda-girtsa (Müracaat edildiği tarih: 20 Haziran 2020).
KOSMENKO, A.P., “Funktsiya i simvolika vepsskogo polotentsa”, Fol'kloristika Karelii, Petrozavodsk, 198.
LAVONEN, N.A., “Karel'skaya skatert': yeye funktsii v narodnom bytu i traditsionnoy obryadnosti”, Obryady i verovaniya narodov Karelii, Petrozavodsk, 1994.
NURULLAYEVA, SH.K., Traditsionnaya odezhda odezhda uzbekov Khorezmskogo oazisa (konets XIX – pervaya polovina XX veka). Avtoreferat dissertatsii na soiskaniye uchenoy stepeni kandidata istoricheskikh nauk, Tashkent 2011.
ORLOV, V., Veshniy mir udmurtov (k semantike material’noy kul’tury), Diss…kand.ist.nauk, Ижевск, 1999.
PAYZIYEVA, M., Traditsionnyye i sovremennyye pokhoronno-pominal'nyye obryady uzbekov (na materialakh g. Tashkenta), Tashkent 2014.
POPOVA, Ye.V., Semeynyye obychai i obryady besermyan (nachala XX – 90-yye gg. XX v.), Izhevsk 1998.
POTEBNYA, A.A., Simvol i mif v narodnoy kul'ture, M.: Labirint, 2000.
RASSUDOVA, R.Y., “Sravnitel'naya kharakteristika muzhskoy odezhdy naseleniya Fergano-Tashkentskogo regiona (XIX – XX vv.)”, Traditsionnaya odezhda narodov Sredney Azii i Kazakhstana, M., 1989.
RAVDONIKAS, T.D., Essays on the history of clothing of the population of the North-Western Caucasus, L., 1990.
RUZIYEVA, M., “Posmertnaya i traurnaya odezhda uzbekov g. Tashkenta”, Kostyum narodov Sredney Azii (Istoriko-etnograficheskiye ocherki), M., 1979, s. 169-174;
SCHNEIDER, J., WEINER A.B., “Cloth and the Organization of Human Experience”, Current Anthropology, Vol. 27. No. 2 (Apr., 1986), s. 178-184.
SHANIYAZOV, K.SH., Kh. ISMOILOV, Etnograficheskiye ocherki material'noy kul'tury kontsa XIX – nachala XX v., Tashkent 1981.
SHARAPOV, V.E., «Kontseptsiya» chelovecheskogo tela v traditsionnom mirovozzrenii komi”, Gendernaya teoriya i istoricheskoye znaniye, Materialy seminarov, Syktyvkar 2004.
SHUKUROV, SH.M., Iskusstvo srednevekovogo Irana: formirovaniye printsipov izobrazitel'nosti, M.: Nauka, 1989.
SMIRNOVA, Ye.YU., Magiya v traditsionnom mirovozzrenii: po materialam traditsionnoy odezhdy sibirskikh tatar // http://www.ic.omskreg.ru/cultsib/trad/sm.htm
SNESAREV, G.P., Relikty do musul'manskikh verovaniy u uzbekov Khorezma, M., 1969.
SULTANGAREYEVA, R.A., Semeynobytovoy obryadovyy fol'klor bashkirskogo naroda, Ufa 1998.
SUKHAREVA, O.A., “Drevniye cherty v formakh golovnykh uborov narodov Sredney Azii”, Sredneaziatskiy etnograficheskiy sbornik, M., 1954, Vyp. 1, s. 299-353.
SUKHAREVA, O.A., Opyt analiza pokroyev traditsionnoy «tunikoobraznoy» sredneaziatskoy odezhdy v plane ikh istorii v evolyutsii (Istoriko-etnograficheskiye ocherki), M., 1979, s. 77-102.
SUKHAREVA, O.A., Istoriya sredneaziatskogo kostyuma. Samarkand (2-ya polovina XIX – nachalo XX v.), M., 1982.
TOLSTOY, N.I., Yazyk i narodnaya kul'tura. Ocherki po slavyanskoy mifologii i etnolingvistike, M., 1995.
TOPORKOV, P.L., “Simvolika i ritual'nyye funktsii predmetov material'noy kul'tury”, Etnograficheskoye izucheniye znakovykh sredstv kul'tury, L., 1989.
TOLEUBAYEV, A.T., Relikty doislamskikh verovaniy v semeynoy obryadnosti kazakhov (XIX - nachalo XX vv.), Alma-Ata: Galym, 1991.
Tyurkoyazychnykh narodov mifologiya, Mify narodov mira. Entsiklopediya v dvukh tomakh. Vtoroye izdaniye, Moskva 1987.
TERLETSKIY, N.S., “Nekotoryye aspekty pochitaniya derev'yev u osedlogo naseleniya Tsentral'noy Azii”, Tsentral'naya Aziya: Traditsiya v usloviyakh peremen, SPb.: MAE RAN 2016 - kunstkamera.ru
KHRISTOLYUBOVA, L.S., Semeynyye obryady udmurtov, Izhevsk: Udmurtiya 1984.
ZUNUNOVA, G. SH., Material'naya kul'tura uzbekov Tashkenta: transformatsiya traditsiy (XX – nachalo XXI vv.), Tashkent, 2013.
CHVYR', L.A., “Tri «chilla» u tadzhikov”, Etnografiya Tadzhikistana. Sbornik statey, Dushanbe 1985.