Edigey Destanında Dinî-Mitolojik Motifler

Çoğunlukla halk edebiyatının, özellikle de destanların kökeninde mitolojik motifler dayanmaktadır. Kazak, Tatar, Başkurt, Karakalpak, Nogay vb. Türk halklarının kahramanlık destanları arasında kendineözgü bir yere sahip olan Edigey Destanı tarihi bir destandır. Ama buna rağmen burada mitolojik motifler de zengindir. Destan insanoğlunun en eski dönemlerdeki tasavvurlarını yansıtmaktadır. Burada kafatası ve kut motifi, Peri kızından doğma, Albastı, Kara Tiyin Alp simgesi vb. bu gibi motifler destanın ana hattını oluşturmaktadır. Destan Edigey’in sağlığında oluşmuştur. Tarihten de bellidir ki, Edigey’in hayatında İslâm dini ve din hocaları özel bir yere sahiptirler. Hatta destanda onun dinî inançları özellikle vurgulanmıştır. Edigey Destanında Beytullah, Ahiret, Cennet, Cehennem, Azrail, Cebrail, kefenlemek, yıkayıp gömmek gibi dinî motifler de yeralmaktadır. Bu motifler destanın arkaik kökenlere sahip olduğunun göstergesidir. Makalede Edigey Destanındaki sözü edilen dinî-mitolojik motifler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

kafatası, Albastı, Ahiret, Cennet, Cehennem, Azrail, Cebrail

Religious-Mythology Motifs in Edigey Saga

Folk literature, especially saga, is based on mythological motifs and elements. The Kazakh, Tatar, Bashkir, Karakalpak, Nogai, etc. Edigey saga, which occupies a special place among the heroic epics of the Turkish peoples, is a historical story. But even here mythology is rich in motifs and elements. Epic reflects the imagination of mankind in the earliest periods. It depicts the motif of a skull and Kuta, born Fairy, Albasty, Kara Tiyin Alp, and so on, such motifs and elements constitute the main feature of the epic. Epic has been formed in Edigey’s health. From history it is clear that in the life of Edige, Islamic and religious teachers have a special place. Even the epic is particularly emphasized in his religious beliefs. Edigey saga includes religious motifs and elements such as Baitullah, Akhirah, Paradise, Hell, Azrael, Gabriel, Shroud, Ablutions for the Dead and etc. These motifs and elements indicate that the saga has an archaic origin. And therefore, the article will discuss the motives and elements of religious mythology in Edigey saga.

Keywords:

skull, Albastı, Akhirah, Paradise, Hell, Azrael, Gabriel,

PDF

___

Aslı-Kerem Dastanı (2005). Azerbaycan dastanları I-V, II cilt (tertib edenler: Ahundov E., Tehmasib M.H. (1966). Yeniden işleyib neşre hazırlayanlar: Ceferli E., İsmayılov H., Ahundova S. Tekmilleştirilmiş II neşri. Bakı: Çırag, 5-118
Baskakov, H. A. (1958). Алтайский язык (введение в изучение алтайского языка и его диалектов), Москва: Изд-во АН СССР, 115 стр.
Bogenbayev N., Calmirza A. (2014). Eski Türk dünya görüşündeki “kut” ve “karga” kavramları. Millî Folklor, 103, 69-79.
Boratav P. N. (1984), Köroğlu destanı, İstanbul: Adam Yayıncılık.
Bulyakova G. (2014). Булякова Г., Латыпова Р. Мотив волшебного рождения батыров в эпосах тюркских народов. Вестник Челябинского государственного университета, № 10 (339). Филология. Искусствоведение. Вып. 90, стр.30-32.
Drevnetyurkskiy S. (1969). Древнетюркский словарь, Ленинград: Наука.
Edige (2016). Эдиге: Ногайская эпическая поэма, под ред. Н.Х.Суюновой. М., Наука, 2016, 512 с. + 16 с. вкл.
Edigey Destanı. (1998). Edigey Destanı (haz. R. Sulti), Ankara: Türksoy Yayınları.
Hançerlioğlu, O. (2000). Dünya inançları, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Kahramanlık salnamesi (2017/1). Edigey dastanı-I (Noqay variantı),158-179.
Kahramanlık salnamesi (2017/2). Edigey dastanı-II (Noqay variantı),182-183.
Kalafat, Y. (2003). Edige destanında olağanüstü tipler, Selcuk Universitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasuna Armağan, 13, 345-352.
Kapayev, İ.S. (2012). Капаев И.С. Ногайские мифы, легенды и поверья: опыт мифологического словаря. Москва: Голос-Пресс, 424 стр.
Kaşğari, M. (2006). Divanü Luğat-it-Türk II c., Bakı: Ozan, 147.
Kereytov, R. H. (1980). Мифологические персонажи традиционных верований ногайцев, Советская этнография, №2.
Klaus S. (2010). Heroes in virtual space. Studiens Ethnological Croatia. Vol. 22, str. 361-391, Zagreb.
Meulimniyaz-Edige (1999). Мeулıмнияз-Едıге (Нұртуған нұсқасы). «Едiге батыр» жыры. / Оқылыққа қосымша / Жинаған, құрастырып баспаға дайындаған О.Eмiрeлқызы. Ы.Алтинсарин атындағы Қазақтың бiлiм академиясының Республикалық баспа кабинети, 363 бет., 166-289.
Mifı N. M. (2008). Энциклопедия. Электронное издание, Москва: Издательство «Советская Энциклопедия», 2008, 1147 стр.
Mırza Edige Batır (1999). Мырза Едiге батыр (E.Диваев нұсқасы). «Едiге батыр» жыры. / Оқылыққа қосымша / Жинаған, құрастырып баспаға дайындаған О.Eмiрeлқызы. Ы.Алтинсарин атындағы Қазақтың бiлiм академиясының Республикалық баспа кабинети, 363 бет., 117-130.
Nogaydın kırk batırı (1991). Ногайдынь кырк баьтири, Эдиге, Махачкала, 17-52.
Nurdauletova, B. (2016). Мифологические аспекты эпоса «Маулимнияз – Едиге» // Эдиге: Ногайская эпическая поэма / под ред. Н.Х.Суюновой; Карачаево-Черкесский институт гуманитарных исследований при Правительстве КЧР. – М., Наука, 512 с. + 16 с. вкл.
Ocak A.Y. (2007). İslâm-Türk inançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas kültü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Raglan L. (2006). Geleneksel kahraman (çev., M. Ekici), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-1, Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
Roux, J. P. (1999) Altay Türklerinde Ölüm (çev., A. Kazancıgil). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Roux, J. P. (2011) Eski Türk Mitolojisi (çev., M.Y. Sağlam). Ankara: Bilge Su.
Rzasoy S. (2015). Azerbaycan dastanlarında şaman kahraman arketipi (Aslı-Kerem ve Dede Korkut), Bakı: Elm ve Tehsil.
Sikaliyev, A. (1991). Урало-алтайская мифология: Символ и архетип, Новосибирск: Наука.
Sovremennıy S. (1871). турецко-татарских наречий (сост. Будагов Л.), II том, Петербург: Санкт.
Şehriyаr G. (2006). Mitоlоjik hаl оbrаzı, Hazar gazеtesi, 15 аprеl 2006.
Tizenhauzen B. G. (1884). Сборник материалов, относящийся к истории Золотой орды, Извлечение из сочинений арабских, т.I, Петербург: Санкт.
Zaripova N. (1994). Иҙеүкeй менeн мораҙым, Башҡорт халыҡ ижады. 7 томлыҡ, 5 том, Уфа: Башҡортостан Китап нeшриeте.
Zulpukarova Э. М., Seferbekov R. İ. (2016). Из мифологии, фольклора и обрядовой культуры ногайцев: синкретизм традиционных верований и ислама, Исламоведение, т.7, № 3, стр.85-102.
İnternet: http://www.rusnauka.com/36_PWMN_2014/Istoria/2_181303.doc.htm