UYGULAMALI ÖRNEKLERBAĞLAMINDA İMAM EBÛ YÛSUF’UNİSTİHSAN ANLAYIŞI

Bu makalede Hanefî literatürü esas alınarak İmam Ebû Yûsuf’un (ö. 182/798) istihsân anlayışı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu literatür incelemesinde İmam Ebû Yûsuf’un bizzat kaleme aldığı eserlerle birlikte ẓâhiru’r-rivâye eserleri temel alınmıştır. Bu eserlerde İmam Ebû Yûsuf tarafından gerçekleştirilen istihsânların vechi, yani hangi sebepten dolayı olduğu ise net olarak belirtilmemektedir. Bundan ötürü literatür incelemesi, daha sonra yazılan eserlere de uzanmıştır. Bununla birlikte nass, icmâ‘, örf, zaruret gibi bilinen istihsân sebeblerinin yanı sıra İmam Ebû Yûsuf’un kolaylık (tevessu‘), toplumsal ihtiyaç, ihtiyât, muhafaza (sıyâne), zorluğu kaldırma, bireysel ve kamusal yarar sağlama ve bireysel ve kamusal zararı bertaraf etme ilkeleri esas alarak gerçekleştirmiş olduğu istihsân örnekleri geniş bir şekilde ele alınmıştır. Ayrıca İmam Ebû Yûsuf’un istihsân ile amel etmesi mümkünken kıyâsı tercih ettiği durumlar ile ilgili pek çok örneğe yer verilmiştir. Daha sonra İmam Ebû Yûsuf’un esas aldığı istihsân dayanakları ile klasik Hanefî kaynaklarındaki belirtilen çeşitli istihsân dayanakları arasındaki farklılaşma üzerinde durulmuş ve bunun nedenlerine dair çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. İmam Ebû Yûsuf’un istihsân anlayışının karakteristik özelliklerini belirlemeye çalışırken mümkün olduğunca onun kendi görüşleri üzerinden tespit etmeyi amaçladık. Sonuç bölümünde, ulaştığımız bulguları ortaya koyduk. Bu çalışmanın İmam Ebû Yûsuf ile ilgili olarak yapılan çalışmalar içerisinde nasıl bir boşluğu doldurabileceğine ve bundan sonra yapılacak olan çalışmalarda hangi noktalara yoğunlaşılması gerektiğine dair çeşitli değerlendirmelerde bulunduk.

ABŪ YŪSUF’S UNDERSTANDING OF ISTIḤSĀN WITH REFERENCE TO PRACTICAL EXAMPLES

This article is aiming at determining Abū Yū suf’s understanding of istiḥsān. This literaturereview is largely focused on Abū Yūsuf’s worksas well as Imam Muḥammad al-Shaibānī’s bo oks, known as ẓāhir ar-riwāya. However, in thesebooks, the conditions and reasons of istiḥsān, asperformed by Abū Yūsuf, were not clearly stated.As a result, we expanded the reach of our inves tigation to include other Ḥanafī books written inlater years. In addition to the well recognised reasons foristiḥsân, we elaborated on several other things ta ken into account by Abū Yūsuf, such as providingease, caring for social need, precautionary measu re, protection, removal of difficulties, providingbenefits for individual and public and eliminati on of individual and public harm. For an in-depthinquiry into Abū Yūsuf’s perception of istiḥsān,the article has provided several examples relatingto cases in which Abū Yūsuf prefers qiyās, eventhough he might go for istiḥsān. It also discusseswhy the basis of istiḥsān in Abū Yūsuf’s unders tanding differed from the basis listed in later clas sical Ḥanafī references. We summarized the results of the analysis inthe conclusion. We also identified the gaps thisresearch was meant to address in Abū Yūsuf’s le gacy and what points could be further explored infuture studies.

PDF

___

Alâüddîn, Seyyid Muḥammed Efendî, Ḥâşiyetu Ḳurrati ʿuyûni’l-aḫyâr tekmiletü Reddi’l-muḫtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr, şerḥu Tenvîri’l-ebṣâr fî fıḳhi mez̠hebi’l-İmâm Ebî Ḫanîfete’n-Nuʿmân. 8 cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1979/1399.
Alsaç, Hatice, ed-Darûrî Adlı Eseri Bağlamında İbn Rüşd’ün Usûl Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
ʿAynî, Bedrüddîn Maḥmûd b. Aḥmed b. Mûsâ b. Aḥmed b. el-Ḥüseyn, el-Binâye şerḥu’l-Hidâye. Tḥḳ. Eyman Ṣâliḥ Şaʿbân. 13 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 2000/1420.
ʿAynî, Bedrüddîn Maḥmûd b. Aḥmed b. Mûsâ b. Aḥmed b. el-Ḥüseyn, ʿUmdetü’l-ḳārî şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Tṣḥ. ʿAbdullâh Maḥmûd Muḥammed ʿUmer. 25 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 2009.
Bâbertî, Ekmelüddîn Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmûd, el-ʿInâye şerḥu’l-Hidâye. 6 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1428/2007.
Bezdevî, Faḫru’l-İslâm ʿAlî b. Muḥammed, Kenzü’l-vuṣûl ilâ maʿrifeti’l-uṣûl. Karaçî: Mîr Muḥammed Kütüb Ḫân Merkezu ʿIlm ve Edeb, ts.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Ḳāmûsu. 8 cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1967.
Buḫârî, ʿAlâüddîn ʿAbdülʿazîz b. Aḥmed, Keşfu’l-esrâr ʿan uṣûli Faḫri’l-İslâm el-Bezdevî. Tḥḳ. ʿAbdullâh Maḥmûd Muḥammed ʿUmer. 4 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1997/1418.
Ceṣṣâṣ, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî er-Râzî, el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. Tḥḳ. ʿUceyl Câsim en-Neşmî. 4 cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 1994/1414.
Ceṣṣâṣ, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî er-Râzî, Şerḥu Muḫtaṣari’t-Ṭaḥâvî. Tḥḳ. Zeyneb Muḥammed Ḥasen Fulâte. 8 cilt. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Dâru’s-Sirâc, 2010/1431.
Ceylan, Hadi Ensar, İslam Borçlar Hukukunda Akdin Bağlayıcılığı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
Çalışkan, İbrahim, Fıkıh Usûlü. Ankara: Ankara Üniversitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, 2011.
Debûsî, Ebû Zeyd ʿUbeydullâh b. ʿUmer b. ʿÎsâ, Taḳvîmu’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh. Tḥḳ. Ḫalîl Muḥyiddîn el-Mîs. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 2001/1421.
Dihlevî, Şâh Veliyyüllâh Aḥmed b. ʿAbdirraḥîm el-Fârûḳī, Kitâbü Ḥüccetillâhi’l-bâliġa. 2 cilt. b.y.: el-Maṭbaʿatü’l-Ḫayriyye, 1322.
Ebû Sinne, ʿIṣme Aḥmed Fehmî, Re’yü’l-ḳāḍî Ebî Yûsuf fi’l-ḥayâti’l-iḳtiṣâdiyye li’d-devleti’l-İslâmiyye fî ʿahdi Hârûni’r-Reşîd min ḫilâli Kitâbi’l-ḫarâc (170h.-182h.). Mekketü’l-Mükerreme: el-Mektebetü’l-Mekkîyye, 2002/1423.
Ebû Yûsuf, Yaʿḳūb b. İbrâhîm el-Enṣârî, Kitâbü’l-Âs̠âr. Tṣḥ. Ebü’l-Vefâ el-Efġānî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1355.
Ebû Yûsuf, Yaʿḳūb b. İbrâhîm el-Enṣârî, Kitâbü’l-Ḫarâc. Ḳāhira: el-Maṭbaʿatü’s-Selefiyye, 1397.
Ebû Yûsuf, Yaʿḳūb b. İbrâhîm el-Enṣârî, er-Redd ʿalâ siyeri’l-Evzâʿî. Tḥḳ. Ebü’l-Vefâ el-Efġānî. Mıṣr: Lecnetu İhyâi’l-Meʿârifi’n-Nuʿmâniyye, 1357.
Ebû Yûsuf, Yaʿḳūb b. İbrâhîm el-Enṣârî, İḫtilâfu Ebî Ḫanîfe ve’bni Ebî Leylâ. Tṣḥ. Ebü’l-Vefâ el-Efġānî. Mıṣr: Maṭbaʿatü’l-Vefâ, 1357.
Elbâḥüseyn, Yaʿḳūb b. ʿAbdilvehhâb, el-İstiḥsân ḥaḳīḳatüh, envâʿuh, ḥücciyetüh, taṭbîḳātühü’l-muʿâṣıra. Riyâḍ: Mektebetü’r-Rüşd Nâşirûn, 2007/1428.
Ḥalebî, İbrâhîm b. Muḥammed b. İbrâhîm, Mülteḳa’l-ebḥur. Dımeşḳ: Dâru’l-Beyrûtî, 2005/1426.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muḥammed b. ʿAbdilvâḥid es-Sivâsî, Şerḥu Fetḥi’l-ḳadîr, (Burhânüddîn Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî Bekr el-Ferġānî el-Merġīnânî’nin, el-Hidâye şerḥu Bidâyeti’l-mübtedî eseri ile birlikte). Tlḳ. ve trc. ʿAbdürrezzâḳ Ġālib el-Mehdî. 10 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1424/2003.
İbn ʿÂbidîn, Muḥammed Emîn ʿUmer, Ḥâşiyetü İbni ʿÂbidîn, Reddü’l-muḫtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. Tḥḳ. Ḥüsâmuddîn b. Muḥammed Ṣâliḥ Ferfûr. 17 cilt. Dımeşḳ: Dâru’s̠-S̠eḳāfa ve’t-Türâs̠, 2000/1421.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muḥammed el-Mıṣrî, el-Baḥru’r-râiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳāiḳ. 8 cilt. b.y.: el-Maṭbaʿatü’l-ʿIlmiyye, ts.
İbn Mâze, Maḥmûd b. Aḥmed b. ʿAbdilʿazîz b. ʿUmer el-Buḫârî, el-Muḥîṭu’l-burhânî fi’l-fıḳhi’n-Nuʿmânî. Tḥḳ. ve tlḳ. Aḥmed Azav ʿInâye. 11 cilt. Beyrût: Dâru İḥyâi’t-Türâs̠i’l-ʿArabî, 2003/1424.
Ḳāḍîḫân, Faḫruddîn Ḥasen b. Mansûr el-Üzcendî el-Ferġānî el-Buḫârî, Şerḥu’z-Ziyâdât. Tlḳ. Ḳāsim Eşref Nûr Aḥmed. 6 cilt. Karaçî: İdâratü’l-Ḳur’ân ve’l-ʿUlûmi’l-İslâmiyye, 1421/2000.
Ḳāḍîzâde, Şemsüddîn Aḥmed b. Ḳudur, Netâicü’l-efkâr fî keşfi’r-rümûz ve’l-esrâr, tekmiletü Şerḥi Fetḥi’l-ḳadîr. Tlḳ. ʿAbdürrezzâḳ Ġālib el-Mehdî. 10 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1424/2003.
Kâsânî, ʿAlâüddîn Ebû Bekr b. Mesʿûd, Kitâbü Beḍâiʿi’ṣ-ṣanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. 7 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1974/1394.
Kayadibi, Saim, Istiḥsân (Juristic Preference): The Forgotten Principle of Islamic Law. United Kingdom: School of Government & International Affairs, Imeis, University Of Durham, 2006.
Merġīnânî, Burhânüddîn ʿAlî b. Ebî Bekr, el-Hidâye şerḥu Bidâyeti’l-mübtedî. Tḥḳ. ve tlḳ. Muḥammed Muḥammed Kâmiz ve Ḥâfız Aşûz Ḥâfız. 4 cilt. Ḳāhira: Dâru’s-Selâm, 2006/1427.
Meydânî, ʿAbdülġanî el-Ġanîmî ed-Dımeşḳī, el-Lübâb fî şerḥi’l-Kitâb. Tḥḳ. ve tlḳ. ʿAbdülkerîm el-ʿAṭa. 3 cilt. Dımeşḳ: Mektebetü’l-ʿÂlemi’l-Ḥadîs̠, 2002/1423.
Nevevî, Muḥyiddîn Yaḥyâ b. Şeref b. Ḥasen b. Ḥüseyn b. Ḥizâm, Ṣaḥîḥu Müslim bi-şerḥi’n-Nevevî. 18 cilt. Mıṣr, el-Maṭbaʿatü’l-Mıṣriyye bi’l-Ezher, 1930.
Niẓâm, el-Mevlâ el-Hümâm, el-Fetâva’l-Hindiyye ʿalâ mez̠hebi’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe. 6 cilt. b.y.: m.y., ts.
Önder, Muharrem, Hanefî Mezhebinde İstihsân Anlayışı ve Uygulaması. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
Özşenel, Mehmet, Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
Semʿânî, Ebü’l-Maẓfar Manṣûr b. Muḥammed b. ʿAbdilcebbâr, Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. Tḥḳ. Muḥammed Ḥasen Muḥammed Ḥasen İsmâʿîl eş-Şâfiʿî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1997/1418.
Seraḫsî, Ebû Bekr Aḥmed b. Ebî Sehl, Kitâbü’l-Mebsûṭ. Beyrût: Dâru’l-Maʿrife, 1989/1409.
Seraḫsî, Ebû Bekr Aḥmed b. Ebî Sehl, Şerḥu’s-Siyeri’l-kebîr. Tḳd. Kemâl ʿAbdülʿazîm el-ʿAnnânî. 5 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1997/1417.
Seraḫsî, Ebû Bekr Aḥmed b. Ebî Sehl, Temhîdü’l-fuṣûl fi’l-uṣûl. Tḥḳ. Ebü’l-Vefâ el-Efġānî. 2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1993/1414.
Seraḫsî, Ebû Bekr Aḥmed b. Ebî Sehl, en-Nüket, şerḥ li-Ziyâdâti’z-ziyâdât li’l-İmâmi’r-Rabbânî Muḥammed b. Ḥasen eş-Şeybânî. Tḥḳ. Ebü’lVefâ el-Efġānî. Beyrût: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1986/1406.
Şahin, Osman, “İstihsân Yönteminin Aklî Gerekçeleri ve Bazı Uygulama Şekilleri”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/4, 2008, 41-74.
Şâṭıbî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Mûsâ b. Muḥammed el-Leḥmî, el-Muvâfaḳāt. Tḳd. Bekr b. ʿAbdillâh Ebû Zeyd, tlḳ. ve tḫc. Ebû ʿUbeyde Meşhûr b. Ḥasen Âlü Selmân. 6 cilt. Ḫüber: Dâru’bni-ʿAffân, 1997/1417.
Şâṭıbî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. Mûsâ b. Muḥammed el-Leḥmî, el-İʿtiṣâm. Tḳd. Ebû ʿUbeyda Meşhûr b. Ḥasen Âlü Süleymân. 2 cilt. ʿAmmân: ed-Dâru’l-Es̠eriyye, 2007/1428.
Şelebî, Muḥammed Muṣṭafâ, Taʿlîlu’l-aḥkâm, ʿard ve taḥlîl li-ṭarîḳati’t-taʿlîl ve taṭavvürâtihâ fî ʿuṣûri’l-ictihâd ve’t-taḳlîd. Beyrût: Dâru’n-Nahḍati’l-ʿArabîyye, ts.
Şener, Abdülkadir, “İslam Hukukunda İctihad ve Taklid Problemi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981, 375-387.
Şeybânî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Ḥasen, Kitâbü’l-Aṣl, el-maʿrûf bi’l-Mebsûṭ. Tṣḥ. ve tlḳ. Ebü’l-Vefâ el-Efġānî. 5 cilt. Beyrût: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1990/1410.
Şeybânî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Ḥasen, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr. (ʿAbdülḥayy el-Leknevî’nin en-Nâfiʿu’l-kebîr adlı şerhi ile birlikte), Beyrût: ʿAlemü’l-Kütüb, 1986/1406.
Şeybânî, Muḥammed b. el-Ḥasen, Kitâbü’l-Âs̠âr. Tḥḳ. Ḫâlid el-ʿAvvâḍ. 2 cilt. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 2008/1429.
Şeybânî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Ḥasen, el-Câmiʿu’l-kebîr. Tḥḳ. Ebü’l-Vefâ el-Efġānî. Mıṣr: Maṭbaʿatü’l-İstiḳāme, 1356.
Şeybânî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Ḥasen, Kitâbü’l-ḥücce ʿalâ ehli’l-Medîne. Tlḳ. Mehdî Ḥasen el-Keylânî el-Ḳādirî. 4 cilt. Beyrût: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
Şeybânî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Ḥasen es-Siyeru’l-kebîr. (Ebû Bekr Aḥmed b. Ebî Sehl Seraḫsî’nin Şerḥu’s-Siyeri’l-kebîr adlı eseri ile birlikte). Tḳd. Kemâl ʿAbdülʿaẓîm el-ʿAnnânî. 5 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1997/1417.
Şeyḫzâde, ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed b. Süleymân, Mecmaʿu’l-enhür fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1998/1419.
Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm, Şerḥu’l-Lümaʿ. Tḥḳ. ʿAbdülmecîd et-Türkî. 2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1988/1408.
Şirbînî, Şemsüddîn Muḥammed b. el-Ḫaṭîb, Müġni’l-muḥtâc ilâ meʿâni elfâẓi’l-Minhâc. (Ebû Zekeriyya Yaḥyâ b. Şeref en-Nevevî’nin Metnü Minhâci’ṭ-ṭâlibîn adlı eseri ile birlikte). Beyrût: Dâru’l-Maʿrife, 1997/1428.
Tirmiz̠î, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ b. Sevre î, Sünenu’t-Tirmiz̠î. Tḥḳ. İbrâhîm Atra ʿÛd. 5 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981/1401.
Yiğit, Metin, “İlk Dönem Hanefî Kaynaklarına Göre Ebû Hanîfe’nin Usûl Anlayışında Sünnet”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19, 2012, 69-114.
Zebîdî, Ebû Bekr b. ʿAlî b. Muḥammed el-Ḥaddâd, el-Cevheretü’n-neyyire şerḥu Muḫtaṣari’l-Ḳudûrî fî fürûʿı’l-Ḥanefiyye. Tḥḳ. İlyâs Kaplan. 2 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 1427/2006.
Zeylâʿî, Faḫruddîn ʿUs̠mân b. ʿAlî, Tebyînü’l-ḥaḳāiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳāiḳ. 7 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿIlmiyye, 2000/1420.
Zeynülʿâbidîn, el-ʿAbd Muḥammed en-Nûr, Ra’yü’l-uṣûliyyîn fi’l-meṣâliḥi’l-mürsele ve’l-istiḥsân min ḥays̠ü’l-ḥücciyye. 2 cilt. Dubai: Dâru’l-Büḥûs̠ li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İḥyâi’t-Türâs̠, 2004/1425.