Serbest Cumhuriyet Fırkasına İlişkin İngiliz Büyükelçiliğinin Değerlendirmeleri

ERDEM, Ufuk, Serbest Cumhuriyet Fırkasına İlişkin İngiliz Büyükelçiliğinin Değerlendirmeleri, CTAD, Yıl 12, Sayı 23, (Bahar 2016), s. 279-302. 1876 yılında ilan edilen I. Meşrutiyet ile Osmanlı Devleti yönetim anlamında kısa süreli de olsa (yaklaşık bir yıl) parlamenter sistem ile tanışmıştı. Otuz yıllık kesintiden sonra II. Meşrutiyet ilan edilmiş ve parlamenter sistem yeniden işletilmeye başlanmıştı. II. Meşrutiyet Dönemi ile Türk siyaset tarihinde ilk defa çok partili hayata geçiş sağlanmıştı. 23 Nisan 1920'de açılan Türkiye Büyük Millet Meclisinin (TBMM) ilk yıllarında ise iktidarı temsilen Birinci Grup ve muhalefeti temsilen İkinci Grup teşkil edilmişti. Birinci Grup 1923'te Cumhuriyet Halk Fırkasını kurmuş, bu fırkayı TBMM'nin ilk muhalefet partisi olan ve sadece yedi ay yaşayan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası takip etmişti . 1930 yılının Ağustos ayında ise sadece üç ay yaşayacak olan ikinci muhalefet partisi Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulmuştur. Bu makalede Serbest Cumhuriyet Fırkasının kuruluşu, kitlelerin partiye yoğun bir ilgi göstermesi nedeniyle Cumhuriyet Halk Fırkasının iktidarı kaybetme endişesi ve partinin kapatılma süreci İngiliz belgeleri ışığında ele alınacaktır.

ERDEM, Ufuk, Assessments of the British Embassy on Free (Liberal)

ERDEM, Ufuk, Assessments of the British Embassy on Free (Liberal) Republican Party, CTAD, Volume 12, Issue 23, (Spring 2016), pp. 279-302. The Ottoman State got acquinted with parliamentary system in terms of administration even for a short time (approximately one year) through the First Constitutional Era declared in 1876. Following a thirty years of interruption, by declaration of the Second Constitutional Era the parliamentary system had once again been executed. The Second Constitutional Era provided a transition to the multi party system for the first time in Turkish political life. In the early years of the Turkish National Grand Assembly (TGNA) which was opened on 23 April 1920, two groups - the first one represented the government and the second one represented the opposition- were formed. The First Group founded the Republican People's Party and the Progressive Republican Party which was the first opposition party with only a seven months lifetime, followed it . In August 1930 the second opposition party entitled the Free (Liberal) Republican Party which survived for only three months was founded. In this article, foundation of the Free (Liberal) Republican Party, concern of the Republican People's Party for the loss of government due to the popular support towards the recently established party and the closure process of the party will be discussed in the light of British records.

PDF

___

AKGÜN Sibel (2012) İngiltere'nin Sömürge Yönetim Sistemi'nin Kıbrıs'ta Uygulanma Biçimi: Kavanin Meclisi, Amme İdaresi Dergisi, C. 45, S. 4, (Aralık), s. 73-93.
Akşam (1930) 1 Eylül, 9 Eylül.
AKŞİN Sina (1970) Birinci Meşrutiyet Meclis-i Mebusan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 26, S. 1, Ankara, s. 19-39.
ALKAN Mehmet Ö. (2010) En çok Bildiğimizden Kuşkulanmak -2: Mustafa'dan Kamâl'a Atatürk'ün İsimleri, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 204, (Aralık), s. 23-31.
ASLAN Yavuz (2001) TBMM Hükümeti Kuruluşu, Evreleri, Yetki ve Sorumluluğu (23 Nisan 1920-30 Ekim 1923), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
ATAY Falih Rıfkı, Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul, basım tarihi yok.
ATEŞ Nevin Yurdsever (1998) Türkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluşu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Der Yayınları, İstanbul.
AVŞAR Abdülhamit (1998) Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü, Kitabevi Yayınları, İstanbul.
AYDEMİR Şevket Süreyya (2010) Tek Adam, C. 3, Remzi Kitabevi, 25. Basım, İstanbul.
BALKAYA İhsan Sabri (2005) Ali Fethi Okyar, TTK, Ankara.
Başvekil İsmet Paşa Hazretlerinin Sivas'ta İrat Buyurdukları Nutuk, Hariciye Vekâleti Matbuat Umum Müdürlüğü (Yayınları): 2, Hariciye Vekâleti Matbaası, Basım yeri yok, 1930.
Cumhuriyet (1930) 11 Ağustos, 12 Ağustos, 31 Ağustos, 8 Eylül, 16 Eylül, 24 Eylül, 1 Ekim, 4 Ekim, 7 Ekim, 12 Ekim, 14 Ekim, 17 Ekim, 20 Ekim, 22 Ekim, 23 Ekim, 24 Ekim, 26 Ekim, 29 Ekim.
ÇANAKÇI Halis (2008) Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın Yarın Gazetesine Yansıması, Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
ÇAVDAR Tevfik (1983) Serbest Fırka, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.8, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 2052-2059.
----------------------- (2008) Türkiye'nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, İmge Kitabevi, 4. Basım, Ankara.
ÇEVİK Zeki (2002) Millî Mücadele'de "Müdafaa-i Hukuk'tan Halk Fırkası'na" Geçiş, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
DEMİREL Ahmet (2000) Birinci Meclis'te Muhalefet, İletişim Yayınları, İstanbul.
EMRENCE Cem (2006) 99 Günlük Muhalefet Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul.
GOLOĞLU Mahmut (2009) Devrimler ve Tepkileri, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2. Baskı, İstanbul.
GÖZCÜ Alev (2013) 1929 Dünya Ekonomik Buhranı ve Türkiye, Libra Kitap, İstanbul.
GREW Joseph (2003) Atatürk ve Yeni Türkiye, çev. Gülşen Ulutekin, Kamil Yüceoral, Gündoğan Yayınları, Ankara.
GÜNEŞ İhsan (2009) Birinci TBMM'nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
GÜNEŞ İhsan (2012) Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e Türkiye'de Hükümetler, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
GÜRKAN Ülker (1964) S.S.C.B. Siyasî Rejiminin Ana Hatları, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 21, S. 1, s. 155-198.
Hartlepool Mail (1930) 5 Eylül, 17 Kasım.
http://www.ambafrance-tr.org/1525-ten-itibaren-Buyukelciler Erişim Tarihi:17.09.2015.
http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1934/henderson-bio.html Erişim Tarihi: 08.09.2015.
https://www.gov.uk/government/history/past-prime-ministers/james-ramsaymacdonald Erişim Tarihi: 27.09.2015.
İNÖNÜ İsmet (1998) İsmet İnönü'nün Hatıraları Cumhuriyetin İlk Yılları I (1923-1938), Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, İstanbul.
KARAOSMANOĞLU Yakup Kadri (2012) Politikada 45 Yıl, İletişim Yayınları, 6. Baskı, İstanbul.
KARATEPE Şükrü (2011) Tek Parti Dönemi, İz Yayıncılık, İstanbul.
KARPAT Kemal (2010) Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul.
KILINÇKAYA Derviş (2012) Serbest Cumhuriyet Fırkasının Toplumsal Tabanı ve Cumhuriyet Halk Partisi, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl:8, S. 15, (Bahar), s. 3-18.
KIRAN Abdullah (2008) Milletler Cemiyeti ve Önlenemeyen Savaş, Girne American University Journal, Yıl: 3, S. 6, s. 19-36.
KOÇAK Cemil (2006) Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul.
Lancashire Evening Post (1930) 17 Kasım.
Notingham Evening Post (1930) 15 Kasım.
OKYAR Osman - SEYİTDANLIOĞLU Mehmet (2007) Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, İş Bankası Yayınları, İstanbul.
Resmi Gazete (1933) 4 Haziran.
SOYAK Hasan Rıza (2004) Atatürk'ten Hatıralar, C. 2, Yapı Kredi A.Ş., İstanbul.
SOYSAL İlhami (1983) Türk Siyasal Yaşamında Yer Almış Başlıca Siyasal Dernekler, Partiler ve Kurucuları", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.8, İstanbul, s. 2010-2018.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C. 21, 84. Birleşim, 2 Eylül 1930.
The National Archives, Foreign Office, 371/14585.
The National Archives, Foreign Office, 371/14854.
The National Archives, Foreign Office, 371/15376.
TİMUR Taner (2008) Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Kitabevi, Ankara.
TUNAYA Tarık Zafer (2007) Türkiye'de Siyasal Partiler - İkinci Meşrutiyet Dönemi-, C. 1, İletişim Yayınları, İstanbul.
TUNAYA Tarık Zafer (2009) Türkiye'de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 3. Basım, İstanbul.
TUNÇAY Mete (1999) 75 Yılda Düşünceler Tartışmalar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
TUNÇAY Mete (2012) Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Yönetimi'nin Kurulması 1923- 1931, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 6. Basım, Ankara.
TURAN Şerafettin (2005) Türk Devrim Tarihi, 3. Kitap 1. Bölüm, Bilgi Yayınevi, 2. Basım, Ankara.
URAN Hilmi (2008) Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950), İş Bankası Yayınları, İstanbul.
UYAR Hakkı (2012) Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Yayıncılık, İstanbul. Western Morning (1930) 8 Ekim.
YETKİN Çetin (1982) Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı, Karacan Yayınları, basım yeri yok.
Yorkshire Post and Leeds Intelligencer (1930) 22 Ağustos.
ZÜRCHER Erik Jan (2013) Cumhuriyetin İlk Yıllarında Siyasal Muhalefet Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, 4.Baskı, İstanbul.
ZÜRCHER Erik Jan (2015) Modernleşen Türkiye'nin Tarihi, İletişim Yayınları, 30. Basım, İstanbul.