Nihad (Anılmış) Paşa’nın Elcezire Cephe Komutanlığı Ve Yargılanması Meselesi

Millî Mücadele Dönemi cepheleri içerisinde en uzun süren, İngiliz kuvvetleriyledoğrudan çatışma potansiyeline sahip ve yer yer bu ihtimalin gerçekleştiği tek cepheElcezire Cephesi’dir. Bu askerî yönüyle beraber aynı zamanda Kürtçülük hareketlerininönü alınarak self determinasyon çerçevesinde oylarını verecekleri zaman, bölgehalkının, kendi mukadderatlarına zaten sahip olduklarını ve Türkiye Büyük MilletMeclisi içerisinde yaşamaya talip olduklarını ilan etmelerini sağlamak gibi önemlisiyasal hedefleri olan bir cephedir. Bu önemli göreve, genç subaylık dönemlerindeDersim, Muş ve Bitlis bölgesinde Kürt ve Ermeni isyanlarıyla, Makedonya’da Bulgareşkıyasının takiplerinde görev almış, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğruDiyarbakır ve çevresinde, Suriye ve çevresinde görev yaptığı için bölgeyi ve bölgeyapısını yakından tanıyan Nihad Paşa getirilmiştir. Görevde kaldığı bir buçuk yılboyunca Meclis ve Hükümet tarafından kendisine verilen yetkileri kullanıp kendine hasyöntemler uygulamış; orduyu güçlendirerek devlet otoritesini tesis etmiş; izlediğiİslamiyet esasına dayalı adil siyaset sayesinde, Elcezire bölgesinde yaşayan Kürt veArap aşiretleri ve dinî oluşumları Ankara hükümetinin yanında tutmayı ve bölgeaşiretleriyle işbirliği yaparak Musul konusunda İngiltere’yi Lozan görüşmelerinin ikincidönemine kadar meşgul etmeyi başarmıştır. Eylemleri ve tasarruflarından dolayı kısazamanda bölge milletvekillerinin eleştirilerine hedef olmuş; bu eleştiriler zamanlaMeclis’e taşınarak Bakanlar ve Hükümet de bunlara ortak edilmeye çalışılmıştır.Eleştirilerin giderek yoğunlaşması ve bölgeden gelen şikâyetlerin devamı üzerineMustafa Kemal, Başkomutanlık yetkisini kullanarak kendisini görevden almıştır.Yargılandığı askerî mahkemede aklanmış ve bu karar TBMM tarafından daonaylanmıştır. Daha sonraları Askerî Temyiz Divanı Başkanlığı'na atanmış ve 20 yılboyunca bu görevi sürdürmüştür.

Command of Nihad (Anilmis) Pasha at El-cezire Front and the Question of his Trial, CTAD,

El-cezire Front is the only front which has taken the longest period of time during the Turkish Independence War, that had the potential to conflict directly with the British Forces and where this potential has been realized occasionally. In addition to this military aspect, it has been a front that had such significant political targets as ensuring announcement by the people of the region that they already had the opportunity to determine their own fate and they were seeking to be represented in the Turkish Grand National Assembly (TGNA) when the Kurdish separation movements were prevented and the people would vote within the frame of self-determination principle. Nihad Pasha, who had been assigned to administer the Kurdish and Armenian upheavals in Dersim, Mus and Bitlis provinces and fought against the Bulgarian bandits in Macedonia when he was a young officer and who was familiar with the region and regional structure due to his posts in Diyarbakır vicinities, and in Syria region towards the end of World War One, was commissioned to this important post. During the course of 1,5 years when he remained in this post, he exercised the powers that were granted by the Assembly and the Government; applied unique methods; strengthened the army and established the State authority; managed to keep the Kurdish and Arab tribes and religious formations in El-cezire region to be on the part of the Ankara Government and managed to cooperate with the regional tribes and engage Great Britain on Mosul issue until the second stage of Lausanne Peace Negotiations on Mosul issue. However, he became the target of the criticisms by the regional parliamentary members in a short period of time for reason of his actions and activities. These criticisms were soon carried to the Grand National Assembly of Ankara Government and thereby the Ministers and the Government were sought to take their shares in these criticisms. When they were further intensified by time and the complaints from the regions increased, Mustafa Kemal discharged him from office by exercising his Supreme Military Command authority. He was acquitted in the military court where he was judged and this judgement was also approved by TGNA. Thereafter, he was appointed to the chairmanship position of the Military Court of Appeal where he has maintained this post for the next 20 years. Keywords: Nihad Pasha, National Struggle, El-cezire, Mosul, Kurdistan.

PDF

___

Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
BOA, Dâhiliye Şifre (DH. ŞFR.), Gömlek 608, Sıra 53, Tarih (R) 30.12.1334.
BOA, DH.ŞFR., Gömlek 94, Sıra 125, Tarih (H)10.03.1337.
BOA, Fon Kodu İrade (İ.) Dosya Usulü İrade Tasnifi (DUİT), Gömlek 156, Sıra 5, Tarih 20-02-1336(H).
BOA, Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO), Gömlek 4547, Sıra 340953, Tarih (H)11.03.1337.
BOA, Meclis-i Vükela (MV), Gömlek 249, Sıra 228, Tarih (H) 09.03.1337.
BOA, BEO, Kutu 4549, Sıra 341163, Tarih (H) 01.04.1337.
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
BCA, Fon Kodu 30-18-1-1, Kutu 5, Gömlek 28, Sıra 8, Tarih 12.09.1922
BCA, Fon Kodu 30..10.0.0, Kutu 45, Gömlek 291, Sıra 4, Tarih 21.10.1920.
BCA, Fon Kodu 30..10.0.0, Kutu 104, Gömlek 681, Sıra 9, Tarih 17.12.1921.
BCA, Fon Kodu 30.10.0.0., Kutu 49, Gömlek 320, Sıra 7, Tarih 26.05.1921.
BCA, Fon Kodu 30.18.1.1., Kutu 4, Gömlek 54, Sıra 12, Tarih 16.04.1922.
BCA, Fon Kodu 30.18.1.1., Kutu 6, Gömlek 43, Sıra 18, Tarih 09.01.1923.
BCA, Fon Kodu 30.10.0.0., Kutu 55, Gömlek 369, Sıra 5, Tarih 26.04.1922.
Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi (ATASE)
ATASE Arşivi, Sıra 1078, Kutu 253, Gömlek 47, Adet 1, Tarih 10.11.1334.
ATASE Arşivi, Sıra 203, Kutu 55, Gömlek 62, Adet 5,Tarih 10.12.1334.
ATASE Arşivi, Sıra 259, Kutu 61, Gömlek 94, Adet 1, Tarih 28.12.1334.
ATASE Arşivi, Sıra 1001, Kutu 69, Gömlek 25, Adet 1, Tarih 28.12.1334.
ATASE Arşivi, Sıra No 1302, Kutu 114, Gömlek 89, Adet 1, Tarih 28.11.1334.
ATASE Arşivi, Sıra 1775, Kutu 12, Gömlek 6, Adet 1, Tarih 10.03.1335.
ATASE Arşivi, Sıra 4001, Kutu 259, Gömlek 35, Adet 2, Tarih 27.12.1334.
ATASE Arşivi; Sıra 315, Kutu 55, Gömlek 65, Adet 1, Tarih 31.12.1334.
ATASE Arşivi; Sıra 982, Kutu 71, Gömlek 30, Adet 2, Tarih 27.12.1334.
ATASE Arşivi, Sıra 1384, Kutu 76, Gömlek 20, Adet 4, Tarih 22.01.1335.
ATASE Arşivi, Sıra 10374, Kutu 199, Gömlek 226, Adet 5, Tarih 25.08.1315.
ATASE Arşivi, Sıra 6877, Kutu 349, Gömlek 133, Adet 1, Tarih 06.09.1335.
ATASE Arşivi, Sıra 1333, Kutu 138, Gömlek 74, Adet 1, Tarih 29.12.1334.
ATASE Arşivi, Sıra 1946, Kutu 578, Gömlek 193, Adet 2, Tarih 26.6.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 2525, Kutu 633, Gömlek 81, Adet 6, Tarih 14.07.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 2525, Kutu 633, Gömlek 81, Adet 6, Tarih 17.7.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 2798, Kutu 633, Gömlek 94, Adet 19, Tarih 24.07.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 4630, Kutu 824, Gömlek 42, Adet 5, Tarih 22.08.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 1-4282, Kutu 8, Gömlek 32-12, Tarih 14.07.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 2793, Kutu 630, Gömlek 133, Adet 4, Tarih 27.7.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 1-4282, Kutu 633, Gömlek 94, Adet 5, Tarih 18.07.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 2525, Kutu 633, Gömlek 81, Adet 6, Tarih 17.7.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 3198, Kutu 631, Gömlek 64, Adet 1, Tarih 4.08.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 10137, Kutu 610, Gömlek 53, Adet 1,Tarih 01.02.1337.
ATASE Arşivi, Sıra 10189, Kutu 610, Gömlek 54, Adet 6, Tarih 02.02.1337.
ATASE Arşivi, Sıra 11395, Kutu 607, Gömlek 65, Adet 4, Tarih 01.02.1921.
ATASE Arşivi, Sıra 2103, Kutu 23, Gömlek 69, Adet 6, Tarih 13.04.1335.
ATASE Arşivi, Sıra 2525, Kutu 633, Gömlek 81, Adet 6, Tarih 17.7.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 3644, Kutu 633, Gömlek 13, Adet 4, Tarih 17.08.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 3734, Kutu 633, Gömlek 14, Adet 3, Tarih 19.08.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 2054, Kutu 633, Gömlek 6, Adet 1, Tarih 29.06.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 5772, Kutu 648, Gömlek 29, Adet 1, Tarih 20.10.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 5372, Kutu 633, Gömlek 24, Adet 2, Tarih 08.10.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 5914, Kutu 570, Gömlek 94, Adet 4, Tarih 24.10.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 5948, Kutu 648, Gömlek 91, Adet 1, Tarih 24.10.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 6451, Kutu 631, Gömlek 14, Adet 1, Tarih 03.11.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 7921, Kutu 632, Gömlek 178, Adet 1, Tarih 13.12.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 8091, Kutu 570, Gömlek, 117, Adet 10, Tarih 19.12.1920.
ATASE Arşivi, Sıra 9501, Kutu 633, Gömlek 41; Adet 2, Tarih 14.01.1921.
ATASE Arşivi; Sıra 9501, Kutu 633, Gömlek 41, Adet 4, Tarih 27.01.1921.
ATASE Arşiv, Sıra 9501, Kutu 633, Gömlek 41; Adet 11, Tarih 16.01.1921.
ATASE Arşivi, Sıra 14465, Kutu 346, Gömlek 5, Adet 1, Tarih 08.09.1335.
ATASE Arşivi, Sıra 134, Kutu 1040, Gömlek 74, Adet 1, Tarih 02.02.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 7728, Kutu 1154, Gömlek 22, Adet 2, Tarih 30.07.1921.
ATASE Arşivi, Sıra 9671, Kutu 634, Gömlek 21, Adet 2, Tarih 20.01.1921.
ATASE Arşivi, Sıra 14526, Kutu 665, Gömlek 88, Adet 4, Tarih 11.11.1921.
ATASE Arşivi, Sıra 11408, Kutu 633, Gömlek 55, Adet 4, Tarih 08.03.1921.
ATASE Arşivi, Sıra 134, Kutu 1040, Gömlek 74, Adet 1, Tarih 02.02.1336.
ATASE Arşivi, Sıra 9124, Kutu 648, Gömlek 117, Adet 1, Tarih 10.01.1921.
ATASE Arşivi, Sıra 14070, Kutu 665, Dosya 75, Adet 3, Tarih 21.06.1921.
TBMM Arşivi Milletvekilleri Tercüme-i Halleri, Dönem Aralığı 1-11, Sicil No. Aralığı 1101- 1200, Arşiv No. 12, Sicil No. 1136, Nihad Anılmış Tercüme-i Hali.
Gazeteler Milliyet Gazetesi, 1.06.1954
Al-JUMAILY Qassam KH., ÖZTOPRAK İzzet (1999) Irak ve Kemalizm Hareketi (1919-1923), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
ATATÜRK Mustafa Kemal (1981) Nutuk-Söylev, Cilt I, 1919-1920, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara.
Atatürk’ün Bütün Eserleri (2004) Cilt 10 (1920–1921), Kaynak Yayınları, İstanbul.
Atatürk’ün Millî Dış Politikası (1981) Cilt I, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara.
BALCIOĞLU Mustafa (2003), İki İsyan/Koçgiri Pontus, Bir Paşa/Nurettin Paşa, Ebabil Yayıncılık, Ankara.
BAYTOK Taner (1970) İngiliz Kaynaklarında Türk Kurtuluş Savaşı, Başnur Matbaası, Ankara.
BURAK Durdu Mehmet (2005) El Cezire Kumandanı Nihad Paşa’nın Eşkıya Tarafından Soyulması, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, s.169- 183.
CEBESOY Ali Fuat (1953) Millî Mücadele Hatıraları, Vatan Gazetecilik ve Matbaacılık, İstanbul.
ÇELİK Kemal (1999) Milli Mücadelede Adana ve Havalisi (1919-1922), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara.
ERDAŞ Sadık (2015) Milli Mücadelede Elcezire Cephesi ve Şeyh Sünusi’nin Bölgedeki Faaliyetleri, Millî Mücadelede Güney Bölgesi Sempozyumu, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, s. 671-691.
ERDAŞ Sadık (2017) Türk-Sovyet İlişkilerinin İlk Yılı Ve İki Kararname, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 13, Sayı 26, s. 67-90.
ERİM Nihat (1953) Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt I, Osmanlı İmparatorluğu Metinleri, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara.
GÖK Dursun (1990) Mersinli Cemal Paşa’nın İkinci Ordu Müfettişliği, Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Edebiyat Dergisi, Sayı 5, s. 201-212
GÜZTOKLUSU Murat (2006) Kurtuluş Savaşının Son Cephesi Elcezire ve Özdemir Harekâtı, Ümit Yayıncılık, Ankara.
JAESCHKE Gotthard (1971) Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara.
KAYMAZ İhsan Şerif (2003) Musul Sorunu. Petrol ve Kürt Sorunları ile Bağlantılı Tarihsel ve Siyasal Bir İnceleme, Otopsi Yayınları, İstanbul.
KILINÇKAYA M. Derviş (2004) Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Suriye, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
ÖKE Mim Kemal (1987) Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
ÖKE Mim Kemal (1988) İngiltere’nin Güneydoğu Anadolu Siyaseti ve Binbaşı E.W.C. Noel'in Faaliyetleri 1919, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
ÖKE Mim Kemal (1995) Musul-Kürdistan Sorunu (1918–1926), İstanbul.
ÖZÇELİK İsmail (1992) Milli Mücadelede Güney Cephesi (Urfa) (30 Ekim 1918–11 Temmuz 1920), Kültür Bakanlığı, Ankara.
ÖZOĞLU Esat (1934) Adana’nın Kurtuluş Mücadelesi Hatıraları, Ülkü Matbaası, İstanbul.
SATAN Ali (2010) İngiliz Yıllık Raporlarında Türkiye 1920, Burak Özsöz (Çev.), Tarihçi Kitabevi, İstanbul.
SOFUĞLU Adnan, YILDIRIM Seyfi (2018) Arşiv Vesikalarına Göre 1921 Londra Konferansı, Tutanaklar-Belgeler, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
SOILEU Dilek Kızıldağ (2017) Koçgiri İsyanı: Sosyo Tarihsel Bir Analiz, İletişim Yayınları, İstanbul.
ŞİMŞİR Bilal (1981) Atatürk İle Yazışmalar (1920-1923), Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara.
TANSEL Selahattin (1978) Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Cilt 3, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, Ankara.
TENGİRŞENK Yusuf Kemal (1981) Vatan Hizmetinde, Kültür Bakanlığı, Ankara.
TOKER Hülya, ASLAN Nurcan (2009) Birinci Dünya Savaşına Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, Cilt 2, Genelkurmay Askeri Tarih ve Etüt Başkanlığı Yayını, Ankara.
TBMM Albümü, 1920-2010, 1.Cilt, TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2010.
TBMM Gizli Celse Zabıtları (1985) C.III, 6 Mart 1338(1922)-27 Şubat 1338 (1923), İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi (1983) Devre 1, Cilt 2, TBMM Matbaası, Ankara.
------------------------------ (1942) Devre 1, Cilt 5, TBMM Basımevi, Ankara.
------------------------------ (1945) Devre 1, Cilt 8, TBMM Basımevi, Ankara.
------------------------------ (1958) Devre 1, Cilt 10, TBMM Basımevi, Ankara.
------------------------------ (1958) Devre 1, Cilt 14, TBMM Basımevi, Ankara.
------------------------------ (1958) Devre 1, Cilt 16, TBMM Basımevi, Ankara.
------------------------------ (1959) Devre 1, Cilt 20, TBMM Basımevi, Ankara.
------------------------------ (1959) Devre 1, Cilt 21, TBMM Basımevi, Ankara.
------------------------------ (1961) Devre 1, Cilt 28, TBMM Basımevi, Ankara.
T.C. Genelkurmay Başkanlığı (1964) Türk İstiklal Harbi, VI. Cilt, İç Ayaklanmalar, (1919-1921), Genelkurmay Basımevi, Ankara.
----------------------------------------- (1975) Türk İstiklal Harbi, Cilt VII, İdari Faaliyetler (15 Mayıs 1919-2 Kasım 1923), Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Ankara.
------------------------------------------- (1989) Türk İstiklal Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara.
------------------------------------------- (1991) Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi, (4 Eylül 1919–9 Kasım 1920), II. Cilt 2. Kısım, Ankara.
------------------------------------------- (2009) Türk İstiklal Harbi, IV. Cilt, Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayını, Ankara.
TÜRKMEN Zekeriya (2000) 30 Ekim 1918 Tarihli Mondros Ateşkes Antlaşmasına Göre Türk Ordusunun Kuruluş ve Kadrosuna Genel Bir Bakış, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Cilt 11, Sayı 11, s.615-632.
------------------------------- (2003) Musul Meselesi. Askeri Yönden Çözüm Arayışları (1922-1925), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara.
ULUBELEN Erol (1982), İngiliz Belgelerinde Türkiye, Çağdaş Yayınları, İstanbul.
UMAR Ömer Osman (2004) Osmanlı Yönetimi ve Fransız Manda İdaresi Altında Suriye (1908-1938), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
ÜNSAL Süha (2007) İkazcı Mehmet Şükrü. Millî Mücadeleden Cumhuriyete, Dipnot Yayınları, Ankara.
ÜZEL Sahir (Tarihsiz) İstiklal Savaşımız Esnasında Kürtlük Cereyanları ve IrakRevandüz Harekâtı, Resmi Vesaike Müstenit Harp Tarihi, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Kütüphanesinde Basılmamış Daktilo Metin