Kendine Özgü Bir Buhrân Örneği: Birinci Dünya Harbi’nde “Alman Şark Politikası”

Osmanlı, Alman ve Avusturya-Macaristan İmparatorluklarının 19. yyl. süresince gelişenilişkilerini konu edinen bilimsel çalışmalar, Metternich’in eski Avrupa sistemini yenideninşâ etme çabalarını, Bismarck’ın Denge Politikası’nı, II. Wilhelm’in Dünya Politikası’nı,Rusya ve İngiltere’nin aynı coğrafî bölge üzerindeki siyâsî ve iktisâdî emellerini ve sonolarak Birinci Dünya Harbi’ni ele almaktan kaçınamaz. Yine Osmanlı İmparatorluğuiçerisinde görev alan Alman askerî misyonları, Bağdat Demiryolu projesi ve özellikleiktisâdî, siyâsî ve sosyal işbirliği bu bağlamda çokça tartışılan konular arasındadır.Bahse konu bu işbirliği, Jön Türker’in de iktidara gelişiyle, boyut değiştirmiş ve BirinciDünya Harbi’nde silah arkadaşlığına kadar varmıştır. Birinci Dünya Harbi bazı büyükgüçlerin omuz omuza, bazılarının ise karşı karşıya gelmesini sağlamıştır. Bu sebeple sözkonusu ülkelerin ortak tarihini teşkil etmiş ve birçok tarihî araştırmada konu edilmiştir.Bunlar, 19. yyl. Türk-Alman ilişkilerinin çerçevesini teşkil eden ana konular olarakbelirtilebilir. Bu çerçeveden yola çıkarak ilişkiler farklı altbaşlıklar ve farklı göstergelerüzerinden ele alınmak durumundadır. Örnek olarak Alman Şark Politikası, hem Birinci Dünya Harbi’ndeki çabaların hem de Osmanlı İmparatorluğu üzerinde iktisâdî, siyâsî vekültürel arzu ve taleplerin en önemli göstergelerinden bir tanesidir. Makalenin amacı,Alman Şark Politikası’nı Birinci Dünya Harbi öncesinden başlayarak sonrasına kadarAlman diplomatların perspektifinden ele almaktır.Bu politikanın kilit sorunları ve Alman Hâriciyesi diplomatlarının bu kilit sorunlarkarşısındaki tutum, davranış ve söylemleri Alman Dışişleri Bakanlığı Siyâsî Arşivibelgelerinde yer alan mevcut misallerden yola çıkarak örneklendirilecektir.

Unique Example of a Crisis: German “Orientpolitik” in World War One

Scientific studies on the blossoming relations, in 19th century, of the Ottoman, German and Austro-Hungarian Empires cannot neglect following issues: First, Metternich's endeavours to recover the old system of Europe; second, Bismarck's idea of Balance of Power; third, Wilhelm II's World Policy; fourth, the political and economic aspirations of Russia and England on the same landscape and finally, the First World War. Moreover, questions concerning the German military missions in the Ottoman Empire, Baghdad Railway Project and especially the cooperation in economic, political and social affairs are much-discussed issues in this context. This cooperation changed dimension with the coming of the Young Turks to power, and flew in a brotherhood in arms in the First World War. The War brought some of the major powers shoulder-to-shoulder and some in opposite. It represents the common history of all these countries and leads therefore to many historical analyses. All these issues can be specified as the main subjects which constituted the framework of the 19th century Turkish-German relations. Within this framework, the relationship has to be addressed through different subtitles and different indicators. For example, the German Orient Policy is a crucial indicator of both German efforts in the First World War and economic, political and cultural aspirations and demands on the Ottoman Empire. This article aims to explicate the German Orient Policy before, during and after the First World War from the perspective of the German diplomats. Key problems of this policy and the attitudes, conducts and discourses of the diplomats of the German Foreign Office towards them will be examined on the basis of current examples in the documents of the Politisches Archiv in Berlin

PDF

___

Alman Dışişleri Bakanlığı Siyâsî Arşivi (Politisches Archiv des Auswärtigen Amts – Berlin)
Adolf Müller an Auswärtiges Amt, PA AA R78479: Die politischen Verhältnisse der Türkei im Allgemeinen, Bern, 9. April 1920, Nr. 189, s.b.
[Auswärtiges Amt] an Botschafter [Bernstorff], PA AA R14154: Deutsche wirtschaftliche und industrielle Unternehmungen in der Türkei, Berlin, 2. März 1918, zu A8976, Nr. 319, s. 94.
Bernstorff an Reichskanzler [Georg von Hertling], PA AA R14154: Deutsche wirtschaftliche und industrielle Unternehmungen in der Türkei, Pera, 27. November 1917, Abschrift A 40120, Nr. 585, s. 55.
Bernstorff an Auswärtiges Amt, PA AA R14154: Deutsche wirtschaftliche und industrielle Unternehmungen in der Türkei, Pera, 26. Februar 1918, Abschrift A 8976, Nr. 275, s. 92.
Bernstorff an Reichskanzler [Georg von Hertling], PA AA R13829: Die diplomatische Vertretung der Türkei im Auslande, Pera, 23. Juli 1918, Abschrift A 31678, Nr. 198, s.b.
Botschaft an Auswärtiges Amt (Anatolier an Gwinner, Strauß, Deutsche Bank), PA AA R 14154: Deutsche wirtschaftliche und industrielle Unternehmungen in der Türkei, Konstantinopel, 23. Februar 1918, Abschrift A 8475, Nr. 263, s. 91.
[Herbert] Diel an das Auswärtige Amt, „Orient, Völkerbund und Deutsche Politik“, PA AA R78479: Die politischen Verhälnisse der Türkei im Allgemeinen, BerlinGrunewald, 15. April 1920, IH 4066, s. 1-12.
Holleben an Bülow, PA AA R14148: Deutsche wirtschaftliche und industrielle Unternehmungen in der Türkei, Washington, 10. Januar 1901, A No. 5, s.b.
Kühlmann an Reichskanzler [Bethmann Hollweg] PA AA R14162: Die Jungtürken, Pera, 8. Dezember 1916, Abschrift A 33660, Nr. 755, s.b.
Kühlmann an Bethmann Hollweg, PA AA R14162: Die Jungtürken, Pera, 20. Januar 1917, Abschrift A 2616, s.b.
Kühlmann an Bethmann Hollweg, PA AA R14162: Die Jungtürken, Pera, 5. Februar 1917, Abschrift A4660, s.1
Marschall an Auswärtiges Amt, PA AA R13839: Die Thronfolge in der Türkei, Therapia, 17. October 1905, No. 280, s.b.
Marum an Romberg - Romberg an Bethmann Hollweg, PA AA R14162: Die Jungtürken, Bern, 10. Oktober 1916, Abschrift A 27859, Nr. 2259, s.b.
Metternich an Auswärtiges Amt, PA AA R14161: Die Jungtürken, Pera, 31. Dezember 1915, Nr. 3079, s.b.
Metternich an Auswärtiges Amt, PA AA R14161: Die Jungtürken, Pera, 3. Januar 1916, Nr. 9, s.b.
Metternich an Auswärtiges Amt, PA AA R14162: Die Jungtürken, Therapia, 26. August 1916, Nr. 178, s.b.
Metternich an Bethmann Hollweg, PA AA R14162: Die Jungtürken, Therapia, 5. August 1916, Abschrift A 21283, Nr. 437, s.b.
Miquel an Bethmann Hollweg, PA AA R14161: Die Jungtürken, Therapia, 21. Juli 1911, No. 191, s.b.
Nateko an Auswärtiges Amt, PA AA R13805: Türkische Staatsmänner, Aus dem Felde, 31. Oktober 1918, Abschrift A46243, s. 1.
Radowitz an Bethmann Hollweg, PA AA R14162: Die Jungtürken, Therapia, 7. Oktober 1916, Nr. 617, s.b.
Schoenfeld an Holleben, PA AA R14148: Deutsche wirtschaftliche und industrielle Unternehmungen in der Türkei, 28. Dezember 1900, Anlage zum Bericht der kaiserlichen Botschaft zu Washington vom 10.1.1901, No A 5, Abschrift, s. 2 vd.
Schwörbel an Reichskanzler [Constantin Fehrenbach], PA AA R78479: Die politischen Verhältnisse der Türkei im Allgemeinen, Konstantinopel, 15. Juli 1920, J.No. 2358, T.728, (L016062-016069), s. 1-8.
St.S. i.m. an Botschafter [Marschall], PA AA R14148: Deutsche wirtschaftliche und industrielle Unternehmungen in der Türkei, Berlin, 27. Januar 1901, Nr. 68, s.b.
Waldburg an das Auswärtige Amt, PA AA R13805: Türkische Staatsmänner; Berlin, 12. Februar 1919, Nr. A 6578, s.3 (s.199).
BADEN Prinz Max von (1927/2011) Erinnerungen und Dokumente, Nachdruck der Originalausgabe von 1927, Severus Verlag, Hamburg.
ÇOLAK Mustafa (2006) Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
ÇOLAK Mustafa (2008) Enver Paşa. Osmanlı-Alman İttifakı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul.
FUHRMANN Malte (2006) Der Traum vom deutschen Orient: Zwei Deutsche Kolonien im Osmanischen Reich 1851-1918, Campus, Frankfurt/Main.
GENCER Mustafa (2010) Jöntürk Modernizmi ve’Alman Ruhu‘-1908-1918 Dönemi Türk Alman İlişkileri ve Eğitimi, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
LUDDENFORFF Erich (Hrsg.) (1921) Urkunden der Obersten Heeresleitung über ihre Tätigkeit 1916/18, Zweite, durchgesehene und ergänzte Auflage, E. S. Mittler & Sohn, Berlin.
McMEEKIN Sean (Mart 2012) Berlin-Bağdat Demiryolu, Almanya’nın Dünya Hâkimiyeti Mücadelesi ve Osmanlı İmparatorluğu (1898-1918), Picus, Istanbul.
ORTAYLI İlber (Mart 2006) Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, 9. Baskı, Alkım Yayınevi, İstanbul.
ÖNSOY Rifat (1982) Türk-Alman İktisadî Münasebetleri (1871-1914), Enderun Kitabevi, İstanbul.
ÖZDEMİR TEZKAÇAR Behice (2016) İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Siemens Tarihi, History of Siemens From Empire To Republic, Mas Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş., Istanbul.
RATHMANN Lothar (Mayıs 2001) Alman Emperyalizminin Türkiye’ye girişi: Berlin-Bağdat, Ragıp Zarakolu (Çev.), Belge Yayınları, 3. Baskı, İstanbul.
SOY H. Bayram (Ocak 2004) Almanya’nın Osmanlı Devleti üzerinde İngiltere ile nüfuz mücadelesi (1890-1914), Phoenix Yayınevi, Ankara.
TOPRAK Zafer (1982) Türkiye'de ‚Millî İktisat‘ (1908 – 1918), Yurt Yayınları, Ankara.
TOPRAK Zafer (1995) Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950): İttihat-Terakki ve Devletçilik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
TRUMPENER Ulrich (1968) Germany and the Ottoman Empire 1914-1918, Princeton University Press, New Jersey.
TUNAYA Tarık Zafer (Temmuz 1989) Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt III: İttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul.
TÜRK Fahri (2007) Die deutsche Rüstungsindustrie in ihren Türkeigeschäften zwischen 1871 und 1914: Die Firma Krupp, die Waffenfabrik Mauser und die Deutschen Waffen-und Munitionsfabriken, Peter Lang, Europäischer Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main u.a.
YAĞCIOĞLU Eşref (Sadeleştiren) (1992), İttihat ve Terakki’nin son yılları, 1916 Kongresi Zabıtları, Nehir Yayınları, İstanbul.
AKCAN Erol (2015) “Colmar von der Goltz Paşa’nın Osmanlı Ordusu ve Asker-Sivil Aydınlar üzerindeki Etkisi”, Atatürk Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, s. 13- 35.
BOZKURT Gülnihal (1992) „Alman Belgelerinde Atatürk ve Kurtuluş Savaşı“, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 25, Cilt IX, s. 85-93.
BOZKURT Gülnihal „Alman Belgelerinde Atatürk ve Kurtuluş Savaşı“, http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-25/alman-belgelerinde-ataturk-vekurtulus-savasi [Erişim Tarihi, 30.9.2018].
GENCER Mustafa, “Osmanlı-Alman Münasebetleri Çerçevesinde ‘Şark Meselesi’”, Türkler, XIII, Ankara, s. 34-39.
MATTEI Roberto de (28. August 2013) „Sint ut sunt, aut non sint“, https://www.robertodemattei.it/en/2013/8/28/sint-ut-sunt-aut-non-sint2/ [Erişim Tarihi: 30.9.2018].
ÖKSÜZ Melek (Winter 2010) “Amerikan Belgelerine Göre I. Dünya Savaşı ve Mütareke Dönemlerinde Osmanlı Hükümetleri”, Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/1, s. 1247-1270.
SAVRUL Burcu Kılınç; ÖZEL Hasan Alp; KILIÇ Cüneyt (2013) “Osmanlı’nın Son Döneminden Günümüze Türkiye’de Dış Ticaretin Gelişimi”, Girişimcilik ve Kalkınma Dergısi, Cilt 8, Sayı 1, s. 55-78.
SÜKAN Bige (Bahar 2014) “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Yabancı Sermaye Anlayışı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 54, s. 195-222.
WASTI Syed Tanvir (Jul., 1996) “Halil Menteşe-The Quadrumvir”, Middle Eastern Studies, Vol. 32, No. 3, s. 92-105.
YÖRÜK Ali Âdem (Kış 2006-2) “Örikağasızâde Hasan Sırrı Bey ve Hatıraları”, Müteferrika, Sayı 30, s. 239-255.
Gazete Haberleri ANONIM (Donnerstag, 6. Juli 1911) “Deutsches-Reich. Ein europäischer Gürtelbund”, Salzburger Chronik, Nr. 150, 47. Jahrgang, s. 2.
THOMPSON F. Diadoti (Oct., 14, 1900) “Turkey Under Abdul Hamid, Progress Made During the Reign of the Present Sultan”, The New York Times, https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1900/10/14/10261849 4.pdf [Erişim tarihi: 30.9.2018].
“Bernstorff, Johann Heinrich Graf von” Biographisches Handbuch des deutschen Auswärtigen Dienstes 1871-1945 (2009) Band 1: A-F; Auswärtiges Amt (Hrsg.), Maria Keipert, Peter Grupp (Historischer Dienst), Johannes Hürter, Martin Kröger, Rolf Messerschmidt, Christiane Scheidemann (Bearb.), Paderborn/München u.a., Schöningh, s. 131-132.
„Diel, Herbert“, Biographisches Handbuch des deutschen Auswärtigen Dienstes 1871- 1945 (2009) Band 1: A-F; Auswärtiges Amt (Hrsg.), Maria Keipert, Peter Grupp (Historischer Dienst), Johannes Hürter, Martin Kröger, Rolf Messerschmidt, Christiane Scheidemann (Bearb.), Paderborn/München u.a., Schöningh, 2009, s. 425-426.
FRAUENDIENST Werner (1955) “Bethmann Hollweg, Theobald Theodor Friedrich Alfred von”, Neue Deutsche Biographie 2, s. 188-193, https://www.deutsche-biographie.de/sfz4258.html [Erişim tarihi: 30.9.2018].
“Holleben, Theodor von”, Biographisches Handbuch des Deutschen Auswärtigen Dienstes 1871-1945 (2004) Band 2: G-K, Auswärtiges Amt (Hrsg.), Maria Keipert, Peter Grupp (Historischer Dienst), Gerhard Keiper, Martin Kröger (Bearb.), Paderborn/München u.a., Schöningh, s. 351-352.
“Kühlmann, Richard von”, Biographisches Handbuch des Deutschen Auswärtigen Dienstes 1871-1945 (2004) Band 2: G-K, Auswärtiges Amt (Hrsg.), Maria Keipert, Peter Grupp (Historischer Dienst), Gerhard Keiper, Martin Kröger (Bearb.), Paderborn/München u.a., Schöningh, s. 683-684.
“Marschall von Bieberstein, Adolf Freiherr”, Biographisches Handbuch des deutschen Auswärtigen Dienstes 1871-1945 (2007) Band 3: L-R, Auswärtiges Amt (Hrsg.), Maria Keipert, Peter Grupp (Historischer Dienst), Gerhard Keiper, Martin Kröger (Bearb.), Paderborn/München u.a., Schöningh, s. 186-187.
“Metternich, Paul A. M. H. Graf zur Gracht Wolff-“, http://www.bundesarchiv.de/aktenreichskanzlei/1919- 1933/ma1/adr/adrmr/kap1_1/para2_151.html. [Erişim Tarihi: 30. 9. 2018].
“Miquel, Hans von”, Biographisches Handbuch des deutschen Auswärtigen Dienstes 1871-1945 (2007) Band 3: L-R, Auswärtiges Amt (Hrsg.), Maria Keipert, Peter Grupp (Historischer Dienst), Gerhard Keiper, Martin Kröger (Bearb.), Paderborn/München u.a., Schöningh, s. 259-260.
ORTAYLI İlber (1997) „Hammer-Purgstall, Joseph Freiherr von“, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Cilt 15, s. 491.
ZIMMERMANN Ludwig (1955) “Bülow, Bernhard Fürst von”, Neue Deutsche Biographie 2, s. 729-732, https://www.deutsche-biographie.de/sfz6334.html [Erişim tarihi: 30.9.2018].
DÖRDÜNCÜ Muharrem (2013) İbrahim Hakkı Paşa’nın Hayatı ve Devlet Adamlığı (1863-1918), T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara.