Erken Cumhuriyet Dönemi Tekel Uygulamaları: 1920-1950 Döneminde Tuz, İspirto ve İspirtolu İçkiler ile Kibrit

Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye, Osmanlı Devleti’nden devraldığı tekel uygulamalarını genişleterek sürdürmüştür. Bu dönemde tekel, Kurtuluş Savaşı’ndan sonra ekonomik kalkınmada ve merkezi otoritenin yurdun tamamına ulaştırılmasında önemli bir araç olmuştur. Bu nedenle tekel uygulamalarının kurumsallaşması ve tekel işletmelerinin ıslahı temel bir politika haline gelmiştir. Kurumsallaşma için ayrıntılı bir yasal düzenleme sürecine girişilmiş ve konuya ilişkin ciddi bir mevzuat birikimi meydana gelmiştir. Islah çalışmaları ise eğitim almış uzmanların yetiştirilmesinden tarım politikalarının iyileştirilmesine, kaçakçılıkla mücadeleden demir ve karayolu yapımına kadar çok geniş bir alana uzanmıştır. Nihayetinde bu çabaların sonucu olarak tekel uygulamaları istihdam sağlama, bulunduğu bölgenin ekonomisini canlandırma ve ulaşım imkânlarını geliştirme gibi katkılarının yanında, toplam bütçe gelirlerinin önemli bir kısmını teşkil etmiştir. Zira çalışmanın temel kaynağını oluşturan Bütçe Kesin Hesap Kanunları’ndan ve Tekel Genel Müdürlüğü Bütçesi’nden elde edilen verilere göre, tekel gelirleri, toplam bütçe gelirlerinin büyük bir kısmını oluşturmuştur. Daha özelde mali tekel gelirleri arasında ise tuz, alkol ve alkollü içkiler ve kibrit ürünlerinin gelirinin toplamı literatürde çokça çalışılan tütünden sonra en büyük payı oluşturmasına karşın, hak ettiği ilgiyi görememiştir. Bu nedenle çalışmada, söz konusu eksiklik nedeni ile tuz, alkol ve alkollü içkiler ve kibrit tekeli ele alınmıştır.

Early Republic Period Monopoly Practices: Salt, Alcohol and Alcoholic Beverages, and Match in the Period of 1920-1950

In Early Republic Period, Turkey expanded and continued monopoly practices which are inherited from the Ottoman State. In this period, the monopoly became an important tool in economic development after the War of Independence and in the reach of central authority throughout the country. Therefore, institutionalization of monopoly practices and improvement of monopoly enterprises became an essential policy. A detailed regulatory process was under taken for institutionalization and a serious legislative accumulation occured on the subject. Improvement works extended to a wide range of fields –from the upbringing of trained experts to breeding of agricultural policy and from the fighting against smuggling to construction of highways and railways-. Ultimately, as a result of these efforts, monopoly practices had contribution such as providing employment, reviving the economy of the region as well as it constituted a significant portion of total budget revenues. For monopoly revenues formed a large part of the total budget revenues, according to data which obtained from the Budget Final Account Acts and Monopoly General Directorate Budget that constituted the main sources of the stduy. More specifically, although among fiscal monopoly revenues, sum of the revenues of salt, alcohol and alcoholic beverages and matches constituted the largest share after tobacco, which is much studied in the literature, they have not received any interest deserved. Therefore, the study has dealt with salt, alcohol and alcoholic beverages and matches for the reason of this deficiency.

PDF

___

AKALIN Güneri (2008) Atatürk Dönemi Maliye Politikaları, T.C. Maliye Bakanlığı, Ankara.
ARPACI Murat (2015) Sağlam Nesiller ya da Dejenerasyon: Türkiye’de Alkol Karşıtı Düşünce ve Hareket (1910-1950), Toplum ve Bilim Dergisi, Sayı 134, 30-54.
AYMAN GÜLER Birgül (2006) Yönetimde Özerklik Sorunu: Duyun-u Umumiye-i Osmanlı Meclisi İdaresi 1881-1948, Memleket, Siyaset Yönetim Dergisi, Sayı 1, 99-121.
BARR Nicholas (1993) The Economics of Welfare State, Oxford University Press, Oxford.
BORATAV Korkut (2011) Türkiye İktisat Tarihi 1908-2009, İmge Kitabevi, Ankara.
ÇUFALI Mustafa (2012) Türk Parlamento Tarihi VIII. Dönem, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara.
DEVELLİOĞLU Ferit (2015) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
DOĞRUEL Fatma; DOĞRUEL A. Suut (2000) Osmanlı’dan Günümüze Tekel, Tarih Vakfı, İstanbul.
DU VELAY A. (1978) Türkiye Maliye Tarihi, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurumu, Ankara.
DURU Cihan; TURAN Kemal; ÖNGEOĞLU Abdurrahman (1987) Atatürk Dönemi Maliye Politikası: Mondros’tan Cumhuriyet’e Mali ve Ekonomik Sorunlar, TİSA Matbaacılık, Ankara.
GENÇ Mehmet; ÖZVAR Erol (2006) Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul.
İLTER Müfit (1981) Dünyada ve Türkiye’de Tuz Endüstrisi ve Tuz Ticareti, Tekel Genel Müdürlüğü, İstanbul.
İLTER Müfit (1984) Rakının Tarihi, Ekonomik Araştırmalar Grubu, İstanbul.
KARAHANOĞULLARI Onur (2007) Birinci Meclisin İçki Yasağı: Men-i Müskirat Kanunu, http://80.251.40.59/politics.ankara.edu.tr/karahan/makaleler/menimuskirat.pdf (Erişim Tarihi: 20.05.2018).
KARAMÜRSEL Ziya (1989) Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
KURUÇ Bilsay (1978) Belgelerle Türkiye İktisat Politikası Cilt 1 (1929-1932), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
KURUÇ Bilsay (1988) Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, Cilt 2 (1933-1935), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
MÜDERRİSOĞLU Alptekin (1990) Kurtuluş Savaşı’nın Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
ÖNSOY Rifat (1999) Mali Tutsaklığa Giden Yol: Osmanlı Borçları (1854-1914), Turhan Kitabevi, Ankara.
PAMUK Şevket (2014) Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi Büyüme, Kurumlar ve Bölüşüm, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
SAYAR Nihad S. (1977) Türkiye İmparatorluk Dönemi Mali Olayları, Meter Matbaası, İstanbul.
SHARKEY William W. (1982) The Theory of Natural Monopoly, Cambridge University Press, London.
Ayın Tarihi, Şubat 1949, http://ayintarihi.iletisim.gov.tr/turkce/haber/ubat-1949/3984 (Erişim Tarihi: 14.04.2018).
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Gümrük ve Tekel Bakanlığı’nın, Hükümet Programında Yer Alan Tekel ve Gümrükler ile İlgili Rapor, “Tekel”, 30-10-0-0/ 14-80-17, 07.02.1947.
İnhisarlar Umum Müdürlüğü (29 Ekim 1933). İstihbarat Bülteni, Fevkalade Nüshası, Ankara: İnhisarlar Matbaası.
Maliye ve Gümrük Bakanlığı (1992) Bütçe Kesin Hesap Kanunları Cilt 1-2, Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 4, Cilt 13, İçtima 2, 27.03.1933, Sıra No 93 (12.01.1933), https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c013/tbmm04013034.pdf (Erişim Tarihi: 14.04.2018).
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 4, Cilt 15, İçtima 2, 13.05.1933, Sıra No 168 (16.04.1933), https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c015/tbmm04015049.pdf (Erişim Tarihi: 14.04.2018).