Ahkâm Tefsirinin Kazuistik Karakter ve Yapısının Şekil ve Muhteva Cihetinden Analizi: Kurtubî Tefsiri Örneği

Kurtubî (öl. 671/1273), tefsir, hadis ve fıkıh âlimidir. Hem Batı hem de Doğu medeniyetini sırasıyla Endülüs ve Mısır coğrafyasında tecrübe etmiştir. Kurtubî, el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân adlı meşhur tefsirinde tüm ahkâm âyetlerini mukayeseli olarak tefsir ve te’vil etmiştir. Yine Kur’an ve Sünnet’in ahkâma delâlet yönlerini araştırmanın yanında umumiyetle fıkhî meselelere dair hukuk normlarını yorumlamıştır. Bu suretle Kurtubî, kazuistik bir format altında sivil bir kanunlaştırma faaliyetinin teşekkülüne ve geliştirilmesine katkı sağlamıştır. Makalede ahkâm tefsirinin kazuistik yapısı, el-Câmi‘ örnekleminde şekil ve muhteva cihetinden incelenmiştir.

Analysis of the Casuistic Structure of the Legal Exegesis of the Qur’ān from its Form and Content: the Example of Tafsīr al-Qurṭubī

al-Qurṭubī (d. 671/1273) was a scholar of tafsīr, ḥadīth and fiqh. He experienced both Western and Eastern civilizations in the geography of Andalusia and Egypt, respectively. In his famous Tafsīr called al-Jâmi li-Aḥkâm al-Qur’ān, al-Qurṭubī comparatively explained and interpreted all legal verses. Also, in addition to exploring the spesific legal rulings denoted in the Qur’ān and the Sunnah, al-Qurṭubī has largely interpreted the legal norms regarding the issues of jurisprudence. By doing this, al-Qurṭubī contributed to the formation and development of a civil codification activity under a kazuistic format. The casuistic structure of the legal exegesis of the Qur’ān is anlaysed in terms of the form and content in the sample of al-Jâmi . Therefore, neither the similarity or similarity of the schools of the legal exegesis of Qur’ān and of the legal schools nor the disciplines of positive law, but their kazuistic structures, which systems they built and which interpretation methods and techniques they operated on this basis, were evaluated in terms of their original structure. In this direction, the article emphasizes that the casuistic structure of the legal exegesis of Qur’ān is established on and by the Prophet’s sayings and practices. Although, it has been observed that it is a unique tradition, both as form and content, and that the interpretation means are identified with its own unique structure, it has been concluded that the casuistic method is not one of the fundamental elements of both this tradition and Islamic legal thought. This means that the casuistic method is always a tool that can be changed and transformed according to the conditions of time and space.

Keywords:

Tafsīr, al-Qurṭubī, al-Jâmi li-Aḥkām al-Qur’ān, Legal Exegesis of the Qur’ān, Casuistic Method Interpretation,

PDF

___

Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1987/1408.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. el-Müsned. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
Alp, Sedat. Hitit Çağında Anadolu (Çivi yazılı ve Hiyeroglif Yazılı Kaynaklar). Ankara: TÜBİTAK, 2001.
Apaydın, Hacı Yunus. “Kerhî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kerhi
Araz, Yahya. “Osmanlı İstanbul’unda Çocukluk, Çocuk Evlilikleri ve Cinsellik Yaşı Üzerine Bir Değerlendirme (19. Yüzyıl Başlarından İmparatorluğun Sonuna)”, Toplumsal Tarih 274 (2016), 42-49.
Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 08 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/fetva
Atay, Cevdet. Hukuka Giriş. Bursa: Marmara Kitabevi Yayınları, 1997.
Bağdatlı İsmâil Paşa. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. haz. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1945-1947.
Bâhasîn, Yâ‘kūb b. Abdülvehhâb. el-Ḳavâʿidü’l-fıḳhiyye. Riyad 1418/1998.
Bayram, Abdullah. “Ahkâm Ayetlerini Yorumlamada Kurtubî Tefsirinin Makāsıd Açısından Analizi”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2013), 75-95.
Bayram, Abdullah. “Kurtubî’nin Ahkâm Âyetlerine Yaklaşımının Şer‘î Deliller Bağlamında Değerlendirilmesi”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2015), 171-200.
Berki, Ali Himmet. Açıklamalı Mecelle. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982.
Bilgiç, Emin. “Eski Mezopotamya Kavimlerinde Kanun Anlayışı ve An’anesi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 21/3-4 (1963), 103-119.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân, nşr. Muhammed Sâdık Kamhâvî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1414/1993.
Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: y.y., 1999.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb. 2 Cilt. (Kahire: y.y., 1997).
Çetiner, Bedreddin. “Ahkâmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 04 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ahkamul-kuran
Dârekutnî, es-Sünen. 4 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, ts.
Debûsî, Ebû Zeyd. Mukayeseli İslâm Hukuk Düşüncesinin Temelleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
Demirci, Mehmet. Kurtubî’nin el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân Adlı Eserinin Tefsir Usulü Açısından Değerlendirilmesi. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
Dihlevî, Şah Veliyyullah. el-Fevzü’l-kebîr fî uṣûli’t-tefsîr. Beyrut: y.y., 1407/1987.
Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
Demirci, Muhsin. Tefsirde Metodolojik Sorunlar, İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
Dönmez, İbrahim Kâfi. İslâm Hukukunda Kaynak Kavramı ve VIII. Asır İslâm Hukukçularının Kaynak Kavramı Üzerindeki Metodolojik Ayrılıkları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1981.
Ebû Hayyan el-Endelüsî. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. nşr. Arafat el-A‘şâ Hassune vd. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412/1992.
Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
Emîn el-Hûlî. Kur’an Tefsirinde Yeni Bir Metod. çev. Mevlüt Güngör. İstanbul: Kur’an Kitaplığı, 1995.
Erdoğan, Mehmet. Fıkh ve Hukuk Terimleri. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010.
Esener, Turhan. Hukuk Başlangıcı Dersleri. İstanbul: Alkım Yayınları, 1998.
Fâsî, Allâl. İslâm Hukuk Felsefesi. çev. Soner Duman - Osman Duman İstanbul: Mana Yayınları, 2014.
Ferâhî, Hamîdüddin. Resâʾilü’l-İmâm el-Ferâhî fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. A‘zamgarh: y.y., 1411/1991.
Flew, Antony. Felsefe Sözlüğü. çev. Nurşen Özsoy. Ankara: Yeryüzü Yayınevi, 2005.
Gökçek, Gürkan - Akyüz, Faruk, “Sümer Kanunları”. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 9/1 (2013).
Gözler, Kemal. Hukuka Giriş. Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları, 2007.
Gözübüyük, Şeref. Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Turhan Kitabevi, 2001.
Güngör, Mevlüt. Kur’an Tefsirinde Fıkhî Tefsir Hareketi ve İlk Fıkhî Tefsir. İstanbul: Kur’an Kitaplığı, 1996.
Hacvî, Muhammed b. Hasan. nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân. 2 Cilt. el-Fikrü’s-sâmî fî târîḫi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Beyrut 1416/1995.
Hallâf, Abdülvehhâb, ʿİlmü uṣûli’l-fıḳh, Küveyt: y.y., 1388/1968.
Hamurcu, Mahmut Fevzi. Mukâtil b. Süleyman ve İlk Fıkhî Tefsir. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
Hocaoğlu, Mustafa. Ahkâm Tefsirlerinin Usul Açısından Mukayesesi (Cessâs, Herrâsî ve İbn Arabî Örnekleri). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. İslâm Hukuk Felsefesi. çev. Mehmet Erdoğan – Vecdi Akyüz. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013.
İbn Kayyim el-Cevziyye. eṭ-Ṭuruḳu’l-ḥükmiyye. nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’lİlmiyye, ts.
İbn Kayyim el-Cevziyye, İġās̱etü’l-lehfân min meṣâyidi’ş-şeyṭân. nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī. Kahire: y.y., 1357.
İbn Kuteybe. el-Maârif. nşr. Servet Ukkâşe. Kahire: y.y., 1960.
İbn Mâce, es-Sünen. nşr. Muhammed Mustafâ el-A‘zamî. 4 Cilt. Riyad: y.y., 1403/1983.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 15 Cilt. Bulak: y.y., 1299- 1308.
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir. Aḥkâmü’l-Ḳurʾân. nşr. Ali M. el-Bicâvî. 4 Cilt. Kahire: y.y., 1394/1974.
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir. Ḳānûnü’t-teʾvîl. nşr. Muhammed es-Süleymânî. Beyrut: y.y., 1990.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1398/1978.
İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭaʾ, nşr. Abdüvehhâb Abdüllatîf. 2 Cilt. Kahire: y.y., 1382/1962.
Mahmûd Zelat el-Kasbî. el-Kurtubî ve menhecühû fi’t-tefsîr. Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1399/1979.
Kâfiyeci, Süleyman. et-Teysîr fî ḳavâʾidi ʿilmi’t-tefsîr. Dimeşk: y.y., 1990.
Kâfiyeci, Süleyman. et-Teysîr fî ḳavâʾidi ʿilmi’t-tefsîr. çev. İsmail Cerrahoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
Karaman vd. Kur’an Yolu Tefsiri. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
Karaman, Hayreddin. “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İslâm Ansiklopedisi. Erişim 04 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/fikih#1
Kâtip Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992).
Kaya, Eyyüp Said. “Nevâzil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 08 Ocak 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/nevazil
Kılıç, Yusuf - Eser, Elvan. “Eski Mezopotamya Hukukunda Dini Normlar”. Belgi 11/1 (Kış 2016), 133-150.
Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Hişâm Semîr el-Buhârî. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân, nşr. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhim Ettafeyyiş (Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964).
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. 22 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. 22 Cilt. b.y.: y.y., ts.
Ma‘rife, Muhammed Hâdî. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî s̱evbihi’l-ḳaşîb. 2 Cilt. Meşhed: el-Cami‘u’r-Razaviyye li’l-ʿUlûmi’l-İslâmiyye, 1418/1997.
Mâverdî, el-Ahkâmü’s-sultâniyye. Kahire: y.y., 1973.
Mennâ‘ el-Kattân. Mebâḥis̱fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Beyrut: y.y., 1407/1986.
Mukātil b. Süleyman. Kitâbü Tefsîri’l-ḫamsi miʾe âye mine’l-Ḳurʾân. nşr. Isaiah Goldfeld. Israel: Matbaatü Dâri’l-Meşrik, Bar Ilan University, 1980.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
Orum, Fatih. “et-Talâk Sûresinin 4. Âyetindeki ‘ve’l-lāī lem yaḥiḍne’ İfadesinin Anlam ve Yorumu Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57/1 (2014), 35-69.
Önen, Mesut. Hukukun Temel Kavramları. İstanbul: Der Yayınları, 1991.
Özen, Şükrü. “İbn Şübrüme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Nisan 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-subrume
Özsunay, Ergun. Medeni Hukuka Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1978.
Râgıb el-İsfahânî. Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân. nşr. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk-Beyrut, 1412/1992.
Schmidt, David Peter. “Casuistry”. Encyclopedia Britannica. Erişim 05 Ocak 2020. https://www.britannica.com/search?query=Casuistry
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme. el-Mebsûṭ. nşr. Ebû Abdullah Muhammed Hasan İsmâil eş-Şâfiî. Beyrut: y.y., 1421/2001.
Sezgin, Fuat. Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabî (GAS). çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî vd. 8 Cilt. Riyad: y.y., 1402- 1408/1982-88.
Subhî Mahmesânî. Felsefetü’t-teşrîʿ fi’l-İslâm. Beyrut: y.y., 1980.
Subhî es-Sâlih. Mebâḥis̱fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Beyrut: y.y., 1401/1981.
Süyûtî, Celâleddin. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. nşr. Mustafa Dîb el-Bugā. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1407/1987.
Süyûtî, Celâleddin. Tertîbü süveri’l-Ḳurʾân. nşr. Seyyid el-Cümeylî. Beyrut: y.y., 1986.
Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ. el-Muvâfaḳāt. 6 Cilt. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân. Huber: y.y., 1417/1997.
Şemseddin Sâmi. Kāmûs-ı Fransevî. İstanbul: Mihran Matbaası, 1882/1299.
Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir - Mahmûd Muhammed Şâkir. 16 Cilt. Kahire: Müessesetü’r-Risâle, 1955-1969.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer. Aḥkâmü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. nşr. Sadettin Ünal. 2 Cilt. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1416/1995-1418/1998.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer. Muḫtaṣaru İḫtilâfi’l-ʿulemâʾ. nşr. Abdullah Nezîr Ahmed. Beyrut: y.y., 1416/1995.
Tan. Oğuzhan. “Childhood and Child Marriage in Islamic Law (İslam Hukukunda Çocukluk ve Çocuk Evliliği)”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 783-805.
Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn. 2 Cilt. İstanbul: y.y., 1404/1984.
Temel, Ahmet Vefa. Kur’an’a Göre Taassup. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
Weidner, Ernst. “Dünyanın En Eski Kanunnameleri”. çev. Hasan Sevimcan. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 7/1-2 (1950), 379-383.
Yavuz, Yunus Vehbi. Hanefî Mezhebinde İctihad Felsefesi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1993.
Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Beyrut: y.y., ts.
Zehebî, Muhammed Hüseyin. el-İtticâhâtü’l-münḥarife fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm devâfiʿuhâ ve defʿuhâ. Kahire: y.y., 1986.
Zerkā, Mustafa Ahmed. el-Fıḳhü’l-İslâmî fî s̱evbihi’l-cedîd (el-Medḫalü’l-fıḳhiyyü’l-ʿâm). Dımaşk: y.y., 1967-68.
Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî vd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1415/1994.
Zerkeşî, Bedreddin. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. nşr. Muhammed Muhammed Tâmir. 6 Cilt. Beyrut: y.y., 1421/2000.
Zürkānî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1415/1995.
Zühaylî, Vehbe. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi. çev. Ahmet Efe v.dğr. İstanbul: Risale Yayınları, 1990.