Fudayl Çelebi’nin ed-Damânât fi’l-furûi‘l-Hanefîyye Adlı Eserinin Tazminat Literatürü İçerisindeki Yeri

Damân kavramı etrafında teşekkül eden ve fakihlerin fürû-ı fıkıh sistematiği içerisinde zamanla geliştirdiği sorumluluk (tazminat) hukuku, fıkhın yani İslam hukukunun önemli bölümlerinden birini oluşturmaktadır. Tazminat hukuku (damân), ilk dönem fıkıh eserlerinde müstakil bir konu olarak ele alınmamış olsa da ilerleyen dönemlerde bu alana dair literatürün oluşmaya başladığı görülmektedir. Sorumluluk hukukuyla ilgili klasik fürû-ı fıkıh kitaplarında dağınık biçimde yer alan bu konuları ilk defa bir araya getiren kişiler Hanefi hukukçularıdır. Mezhebin kurucu imamlarının görüşleri etrafında şekillenen ve ilk dönemlere ait metinlerde klasik formunu kazanan tazminat konusu, hukukun yeni şartlara uyum sağlaması ihtiyacının bir ürünü olan vâkıât türü eserlerde meşâyihin fetvâ ve yorumlarıyla genişletilmiştir. Hanefî mezhebinde tazminat hukukuyla ilgili olan bu konular, öncelikle Üsrûşenî’nin el-Fusûl fi’l-muâmelât, İmâdüddîn el-Mergînânî’nin Fusûlu’l-ihkâm ve Şeyh Bedreddin’in Câmiʿu’l-fuṣûleyn’i gibi vâkıât türü eserlerde özel bir bölüm (fasıl) olarak ele alınmış, daha sonra burada ele alınan konular geliştirilerek devam ettirilmiş ve nihayetinde bu alana dair müstakil eserler telif edilmiştir. Bu çalışmada, zikredilen eserler incelenerek literatürde ve ilgili konularda nasıl bir gelişme ve genişlemenin olduğu mevzubahis edilecektir. Bu amaç doğrultusunda, öncelikle Hanefî fukahâsının tazminatla ilgili telif ettiği ilk örnek eserler mukayeseli bir şekilde analiz edilecek sonrasında da Zenbillizâdelerden Fudayl Çelebi’nin (öl. 991/1583) ed-Damânât fi’l-furûi’l-Hanefîyye adlı eserinin bunlar arasındaki yerine temas edilecektir.

The Place of Fuḍayl Chalābī’s ad-Ḍamānāt fī al-furūʻ al-Ḥanafīyyah in Compensation Literature

The law of responsibility (compensation), which was formed around the concept of the ḍamān and was developed by the scholars within the system of furû‘ al-fiqh (substantive law) over time, constitutes one of the important parts of Islamic law. Although compensation law (ḍamān) was not addressed as a private subject in the first period fiqh literature, it is seen that the literature on this specific area started to emerge after the early period. It is the Hanafi jurists who first brought together these issues that are scattered in the classical books of fiqh that are related to the law of responsibility. Compensation law took its classical form in the texts of the early periods and was shaped around the views of the founding imams of the Ḥanafī school (madhab). It has later been expanded with the fatwā and interpretations of the Sheikhs (mesāikh) of Hanafi in the type of waqi'at works. These works were a product of the need for the law to adapt to the new conditions. These issues, which are related to the compensation law in the Hanafi school have been covered as a special section (chapter) in the studies that are classified as waqi'at, such as Usrūshanī’s al-Fuṣūl fī al-muʿāmalat (Fuṣūl al-Usrūshanī), ʿImād al-Dīn al-Marginānī’s Fuṣūl al-iḥkām fī uṣūl al-aḥkām and Shaykh Badr al-Dīn’s Jāmiʿal-Fuṣūlāyn. Later, the topics discussed in these works were developed and continued, and ultimately separate works related to this field have been copyrighted. In this study, the kinds of development and expansion which are in the literature and related subjects will be discussed by examining the above-mentioned works. Therefore; first of all, the first examples of Hanafi jurists related the compensation will be analysed comparatively. Afterwards, the place of ad-Ḍamānāt fī al-furūʻ al-Ḥanafīyyah of Fuḍayl Chalābī (d. 991/1583), one of the Zenbillizade’s, will be addressed.

Keywords:

Islamic Law, Compensation Literature, Responsibility, Fuḍayl Chalābī ad-Damānāt fī al-furūʻ al-Ḥanafīyyah,

PDF

___

Atâî, Nev‘îzâde. Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şakâik. nşr. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
Babanzâde, Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifin esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
Bardakoğlu, Ali. “İcâre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/379-388. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
Bedir, Murteza. “Üsrûşenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/392-393. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333/1917.
Çelebi, Fudayl. ed-Damânât fi’l-furûi’l-Hanefîyye. 4 Cilt. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 1965-1966.
el-Bâğdâdî, Ebû Muhammed Gıyâsüddîn Gânim b. Muhammed. Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât fî mezhebi’l-İmâmi’l-Âzâm Ebî Hanîfeti’n-Nu’mân. nşr. Muhammed Ahmed Serac-Ali Cuma Muhammed. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-selâm, 1999/1420.
el-Mergînânî, İmâdüddîn. Fusûlu’l-ihkâm fi usûli’l-ahkâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 990.
el-Üsrûşenî, Mecdüddîn. el-Fusûl fi’l-muâmelât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, 1773.
ez-Zirikli, Hayreddin. el-A‘lâm Kâmûs-u terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 2002.
Gedikli, Fethi. “İbdâ‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/262-263. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
Hira, Ayhan. Şeyh Bedreddin Bir Sufi Âlimin Fıkıhçı Olarak Portresi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
Karabulut, Ali Rıza - Turan Karabulut, Ahmed. Mûcemü’l-mahtûtâti’l-mevcûde fî mektebâti İstanbul ve Anadolu. 6 Cilt. Kayseri: Mektebe Yayınları, t.y.
Koca, Ferhat. “Fudayl Çelebi, Zenbillizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/207-208. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
Küçükdağ, Yusuf. II. Bayezid, Yavuz ve Kanuni Devirlerinde Cemâlî Ailesi. İstanbul: Aksarayî Vakfı Yayınları, 1995.
Mehmed Mecdî. Hadâiku’ş-şakâik. nşr. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
Mehmed Süreyya. Sicilli Osmânî. nşr. Nuri Akbayar. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1996.
Sirâc, Muhammed Ahmed. Damânü’l-udvân fî’l-fıkhi’l-İslâmî. İskenderiye: el-Müessesetü’lCâmiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1414/1993.
Şeyh Bedreddin, Mahmud b. İsrail. Camiu’l-fusûleyn. 2 Cilt. Mısır: el-Matbaat’ül-Ezheriyye, 1300.
Yıldız, Kemal. Câmi‘u’l-Fusûleyn’in Kaynakları ve Hanefî Mezhebi Uygulamasında Tazmînât. İstanbul: Hâcegân Akademi Kitaplığı, 2013.