ÜÇ KAVRAM, TEK TERİM VE BİR ÖNERİ: KUR’ÂN’IN CEM‘İ

Bu makalenin amacı, Kur’ân’ın cem‘i teriminin Türkçe karşılıklarındakikarmaşaya dikkat çekmek ve bu probleme çözüm olabilecek bir öneridebulunmaktır. Bugün Türkçe tefsir literatüründe, Kur’ân’ın cem‘i terimi sadeceHz. Ebû Bekir döneminde gerçekleştirilen faaliyete hasredilmiştir. Halbuki klasikeserlerde Kur’ân’ın iki ya da üç kez cem‘ edildiği belirtilmektedir. Bununlabirlikte -âlimlerin görüş ve açıklamaları da dikkate alındığında- bu terimin, üçfarklı kavrama delalet edecek şekilde kullanılması daha uygun gözükmektedir.Kur’ân’ın Cem‘i teriminin delalet ettiği ilk olay, ayetlerin -Peygamberimizintalimatıyla- sure içlerindeki muayyen yerlerine yerleştirilmesidir. Rivayetler gözönüne alındığında bu olay iki şekilde gerçekleşmiştir: Ya ayetler indirildiğiesnada Peygamberimiz tarafından ilgili surelerdeki yerlerine yazdırılmış ya daşartlardan dolayı indirildiği anda farklı malzemeler üzerine kaydedilen ayetlerdaha sonra sureleri oluşturacak şekilde başka bir malzemede bir arayagetirilmiştir. Kur’ân’ın cem‘iyle kastedilen ikinci olay Hz. Ebû Bekir’in hilafetindedağınık halde duran Kur’ân parçalarının iki kapak arasında bir arayagetirilmesidir. Üçüncü cem‘in ifade ettiği olay ise Hz. Osman döneminde -kıraatteciddi ihtilafların baş göstermesi sebebiyle- Kur’ân’ın okunuş ve yazılış itibariyletek harfe indirilmesidir.Türkçe çalışmalarda cem‘ teriminin ifade ettiği bu üç kavramı karşılayacak,üzerinde uzlaşılmış bir lafız bulunmamaktadır. Genel olarak her bir cem‘,“toplama”, “derleme”, “bir araya getirme”, “istinsah”, “çoğaltma” gibi pek çokfarklı lafızla karşılanmaktadır. Bunların hiçbiri üç kavramı birdenkarşılayamamaktadır. Bazıları ise delalet ettiği tek bir kavramı karşılamahususunda dahi yetersiz kalabilmektedir. Dolayısıyla bu makalede her üç cem‘ede tekabül edebilecek bir Türkçe lafız önerisinde bulunulacaktır.

THREE CONCEPTS, ONE TERM, AND A PROPOSAL: JAM‘ AL-QUR’ÂN

This article aims to point out the confusion of the Turkish translations of the term "Jam‘ al-Qur'ân" known by the name of "the collection of the Qur'ân" and suggest a new Turkish term to solve this problem. In today's Turkish tafsir literature, the term jam‘ al-Qur'ân has been used only for the collection in the period of the Caliph Abû Bakr. However, the classic tafsir and the history of the Qur'an works demonstrate that the Qur'ân was collected three times. The first event that the term Jam‘ al-Qur'ân refers to is the collection of verses in surahs by the instructions of the Prophet Mohammad. The second event that this term indicates is the collection of the Qur'ân pieces between two covers in the period of Abû Bakr. Eventually, the third event is to unite the variants of the recitation of the Qur'ân in the period of the Caliph ‘Uthmân. In the tafsir studies by the Turkish language, there is no single term to imply all these three collections of the Qur'ân at a time. Besides, some terms are incapable of signifying even only one of these concepts accurately and appropriately. So, in this article, we will suggest a Turkish term that is capable of referring all these three concepts of Jam‘ al-Qur'ân.

PDF

___

AÇIKEL, Ayşe. Kur’an’ın Cem’i İle İlgili Rivayetler ve Tahlili. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
AHMED B. HANBEL. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şu‘ayb el-Arnavut vd. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2001.
AHMET CEVDET, Bergamalı. Tefsir Usûlü ve Tarihi. haz. Mustafa Özel. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2002.
AKDEMİR, Salih. “Kur’an’ın Toplanması ve Kıraatı Meselesi”. Kur’an sempozyumu (Bilgi Vakfı), 25-29.
AKGÜL, Muhittin. “Kur’an’ın İlk Muhafızları ‘Vahiy Katipleri’”. Diyanet İlmi Dergi Kur’an Özel Sayısı, 83-100.
ALTUNTAŞ, Mehmet. “Kur’an’ın Mekke’de Yazılması ve Medine’de Çoğaltılması Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VI/11 (2018), 257-289.
ATEŞ, Abdurrahman. “Tefsir Geleneğinde Levh-i Mahfuz Düşüncesi”. İslâmî Araştırmalar XVI/3 (2003), 391-404.
ATLİ, Yaşar. Kur’an’ın Yazılması ve Cem’i. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
AYDIN, Zeynel Abidin. Hz. Osman ve Sonrası Dönemde Kur’ân’ın Metinleşme Târihi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
AZİMLİ, Mehmet. “Hz. Peygamber’in Hastalığından Kuran’ın Cemine Kadar Meydana Gelen Bazı Olaylar Üzerine Mülahazalar”. Şarkiyat 1 (01 Nisan 2009), 67-80.
BÂKILLÂNÎ, Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib. el-İntisâr li’l-Kur’ân. thk. Muhammed ‘İsâm el-Kudâh. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2001.
BEYHAKÎ, Ahmed b. el-Hüseyn. Delâilü’n-Nübüvve ve Ma‘rifetu Ahvâli Ashâbi’ş-Şeri‘a. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1988.
BİRIŞIK, Abdulhamit. “Ulûmu’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Haziran 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ulumul-kuran
BİRIŞIK, Abdulhamit - Aydar, Hidayet. “Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Haziran 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/kuran
BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
BÛTÎ, Sa‘îd Ramazan. Min Ravâi‘i’l-Kur’ân: Teemmülâtün ‘İlmiyyetün ve Edebiyyetün fî Kitâbillahi ‘Azze ve Celle. Dimaşk: Dâru’l-Fârâbî, 2007.
CERRAHOĞLU, İsmail. Tefsîr Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1983.
ÇALIŞKAN, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
ÇÖLLÜOĞLU, Mahmut Sami. Kur’ân-ı Kerim’in Cem’i ve Çoğaltılmasında Müsteşriklerin Görüşleri ve Bu Görüşlerin Eleştirileri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
DANACI, Sibel. “Kur’ân-ı Kerim’in Metinleşme Süreci ve Sûrelerin Tertibine Dair Görüşlerin Değerlendirilmesi”. Çankırı Karatekin Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (30 Nisan 2020), 138-166.
DÂNÎ, Ebû ‘Amr. el-Ahrufu’s-Seb‘a li’l-Kur’ân. thk. Abdulmüheymin Tahhân. Cidde: Dâru’l-Menâra, 1997.
DÂNÎ, Ebû ‘Amr. el-Mukni‘ fî Rasmi Mesâhifi’l-Emsâr. Kahire: Mektebetü’lKülliyyâti’l-Ezheriyye, 1978.
DEMİRCİ, Muhsin. Kur’ân Tarihi. İstanbul: İFAV, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
DEMİRCİ, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2007.
DEMİRCİ, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İFAV, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
DOĞAN, Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: İlim ve Sanat, 1986.
DRAZ, Abdullah. Kur’an’a Giriş. çev. Salih Akdemir. Ankara: Otto, 2010.
DRAZ, Abdullah. Medhal ile’l-Kur’âni’l-Kerîm: ‘Ardun Târîhiyyun ve Tahlîlun Mukâran. çev. Muhammed Abdulazim Ali. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1984.
DUMLU, Ömer. Kur’an Tefsirinde Yöntem. İzmir: Anadolu Yayınları, 1998.
EBÛ DÂVUD, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvud. thk. Şu‘ayb el-Arnavut - Muhammed Kâmil Karabelli. Dimaşk: Dâru’r-Risâleti’l- ‘Âlemiyye, 2009.
EBÛ ‘UBEYD, el-Kâsım b. Sellâm. Fedâilu’l-Kur’ân. thk. Mervân el-‘Atıyye vd. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, ts.
EMİROĞLU, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2004.
ERUL, Bünyamin. “Zeyd b. Sâbit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Haziran 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/zeyd-bsabit
İBN EBÎ DÂVUD, Ebû Bekr Abdullah b. Süleyman es-Sicistânî. Kitâbu’lMesâhif. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
İBN HİŞÂM, Abdullah Cemâluddîn. Şerhu Katri’n-Nedâ ve Belli’s-Sadâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
İBN KESÎR, Ebu’l-Fidâ’ İsmail. Fedâilu’l-Kur’ân. thk. Ebû İshâk el-Huveynî elEserî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1416.
İBNU’L-HÂCİB. el-Kâfiye fî ‘İlmi’n-Nahv ve’ş-Şâfiye fî ‘İlmi’t-Tasrîfi ve’l-Hat. thk. Sâlih Abdulazîm eş-Şâ‘ir. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 2010.
KARAÇAM, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kırâati. İstanbul: İFAV, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
KILIÇ, Sadık. “Kur’an’ın Cem’i Meselesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (30 Haziran 1980), 261-277.
KÜRDÎ, Muhammed Tâhir b. Abdilkâdir el-Mekkî el-Hattât. Târîhu’l-Kur’ân ve Garâibu Rasmihi ve Hukmuhu. Cidde: el-Me‘ârifu’l-‘Âmme, 1365.
MAŞALI, Mehmet Emin - Serin, Muhittin. “Mushaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 14 Haziran 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/mushaf
MEKKÎ B. EBÎ TÂLİB. el-İbâne ‘an Me‘âni’l-Kırâ’ât. thk. Abdulfettâh İsmâîl Çelebi. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, ts.
MENNÂ‘U’L-KATTÂN. Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetu’rRisâle, 2009.
MUSTAFA, İbrahim vd. el-Mu‘cemu’l-Vasît. el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
MÜSLİM B. EL-HACCÂC. Sahîhu Müslim. Riyad: Dâru Taybe, 2006.
NESÂÎ, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şu‘ayb. Fedâilu’l-Kur’ân. thk. Fârûk Hamâde. Beyrut: Dâru İhyâi’l-‘Ulûm, 1992.
NÎSÂBÛRÎ, Muhammed b. Abdullah el-Hâkim. el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
ORMROD, Jeanne Ellis. “Concept Learning”. Encyclopedia of the Sciences of Learning. ed. Norbert M. Seel. New York: Springer, 2012.
ÖNEN, Hacı. “Kurtûbî ve Taberî’ye Göre Kur’an’ın İstinsahının Kıraatla İlişkisi”. The Journal of Academic Social Science Studies 64 (2017), 167- 174.
PİŞGİN, Yasin. “Mütekaddim Dönemde Ulûmu’l-Kur’ân”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 26 (30 Nisan 2017), 120- 148.
SÂLİH, Subhî. Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1977.
SUYÛTÎ, Celâluddîn. el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Şu‘ayb el-Arnavut. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2008.
SÜLÜN, Murat. Kur’ân Kılavuzu - Mutlak Gerçeğin Sesi: Kaynağı - Şeklî Yapısı - Mahiyeti - Muhtevası - Okunuşu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
ŞEN, Ziya. Kur’an’ın Metinleşme Sürecinde Ortaya Çıkan Problemler. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
TAŞCI, İbrahim. Zeyd b. Sâbit ve Kur’ân-ı Kerîm’e Hizmeti. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
TEHÂNEVÎ, Muhammed Ali. Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-‘Ulûm. thk. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
TİRMİZÎ, Ebû ‘İsâ Muhammed b. ‘İsâ. el-Câmi‘u’l-Kebîr. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’lİslâmî, 1996.
TUĞRAL, Rahim. “Kur’anın Cem’i ve İstinsahında Üç Önemli Nokta”. Diyanet İlmi Dergi XXVI/1 (1990), 89-101.
TURAN, Muharrem. Hazreti Osman Dönemi Siyâsî Olaylarında Kullanılan Ayetlerin Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
VELÂYETÎ, Kerîm. “Resûl-i Ekrem Zamanında Kur’ân’ın Cem‘i ve Ayetlerin Tenâsübü”. İslâmî Araştırmalar XVIII/3 (2005), 237-249.
ZERKEŞÎ, Muhammed b. ‘Abdullah. el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Kâhire: Dâru’t-Turâs, 1984.
ZURKÂNÎ, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2001.
Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 17 Haziran 2020. http://sozluk.gov.tr