İBNÜ’L-CEVZÎ’NİN NEZÂİR ANLAYIŞININ SORUNLARI

Günümüze ulaşan ilk eser olması hasebiyle Mukâtil b. Süleyman’ın el-Vücûh ve’nNezâir’i bir milat kabul edildiği takdirde, vücûh ve nezâirle ilgili eserlerinoldukça erken bir dönemden itibaren telif edildiği söylenebilir. Konuyla ilgilibirçok eser telif edilmiş olmasına karşın, İbnü’l-Cevzî’den önceki müelliflervücûh ve nezâire dair herhangi bir tanım yapmamıştır. İbnü’l-Cevzî “vücûh venezâir”i, “bir kelimeden Kur’an’ın farklı yerlerinde farklı anlamlar kastedilmesi”diye tarif etmiş, devamında “nezâirin lafızlarda, vücûhun ise manalardabulunduğu”nu söylemiştir. Bu tarif klasik dönemde İbn Teymiye, Zerkeşî, Süyûtîve Taşköprîzâde tarafından eleştirilmiştir. Söz konusu eleştiriler nedeniyle olsagerek, Kâtip Çelebî ve muhtemel başka istisnalar dışında, İbnü’l-Cevzî’nintanımını benimseyen yok gibidir. Son dönemde de çeşitli eleştirileryöneltilmekle birlikte, İbnü’l-Cevzî’nin tanımı bazı araştırmacılar tarafındanbenimsenmiş, bunun en uygun nezâir tanımı olduğu öne sürülmüştür. Fakatİbnü’l-Cevzî’nin tarifi konuyla ilgili eserlerin muhteva ve üslûbü açısından bazısorunlar taşımaktadır. Makalede İbnü’l-Cevzî’nin nezâir anlayışının, vücûhnezâir literatürünün üslûbu çerçevesinde değerlendirilmesi ve sorunluyönlerinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu kapsamda sekiz eserçerçevesinde ve “maraz” lafzı örneğinde vücûh ve nezâir literatürünün üslûbutanıtılacak, bu sayede İbnü’l-Cevzî’nin tarifinin tahlili yapılacaktır. Böylece ilgilieserlerin muhteva ve üslûbuna en yakın anlayışın tespitine katkı sunulmasıhedeflenmektedir.

THE PROBLEMS OF IBN AL-JAWZĪ’S CONCEPTION OF NAẒĀIR

The oldest surviving work on al-wujūh wa’l-naẓāir is Mukātil ibn Sulayman’s (d. 150/767) work. Consequent to being the oldest surviving work on this subject, if Mukātil ibn Sulayman’s al-Wujūh wa’l-Naẓāir is accepted as a milestone, it could be said that works on “al-wujūh wa’l-naẓāir” date back to the early period of Islam. Except for the work of al-Hakīm al-Tirmidhī (d. 320/932) named Tahsīl al-Naẓāiri'l-Qur’ān, in the works written about al-wujūh wa’l-naẓāir, wujūh refers to “the words in the Qur’an that signifies two or more meanings”. As for al-naẓāir, it is equivalent to “other instances where the words used for different meanings in the Qur’an is mentioned or repeated with any of these meanings.” In the light of study and review of the literature on al-wujūh wa’l-naẓāir, as well as the opinions expressed on the subject, we think that it would be appropriate to understand these terms (al-wujūh wa’l-naẓāir), in the way it has been stated above. Although, it is observed that different definitions are made especially regarding al-naẓāir. The fact that the authors before Ibn al-Jawzī (d. 597/1201) did not define al-wujūh wa’l-naẓāir can be regarded as the most important reason for these different definitions. In addition, it is possible to say that there are other reasons for the emergence of different definitions.

PDF

___

ABACI, Harun. Kur’ân’ın Mâtürîdî Yorumu: Te’vîlâtü’l-Kur’ân’da Mu’tezile Tenkidinin Dilbilimsel Temelleri. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
ABDÜLÂL SÂLİM MEKREM. el-Müşterekü’l-lafzî fi’l-hakli’l-Kur’ânî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1996.
ABDÜLBÂKÎ, Muhammed Fuad. el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’lkerîm. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1984.
AHMED FERÎD el-MEZÎDÎ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-kerîm (Mukâtil), thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 4-10. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
ALTUNTAŞ, Halil. “el-Vücûh ve’n-Nezâir”. Diyanet İlmi Dergi 26, sy 1 (1990): 13-29.
ARABACI, Emine. “Ya’kub Afvî ve Netîcetü’t-Tefâsîr Adlı Eserindeki Tefsir Metodu”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 4, sy 1 (2020): 77-110.
ARABÎ ABDÜLHAMİD ALİ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. el-Vücûh ve’n-nezâir li-elfâzı Kitâbillâhi’l-azîz (Dâmegânî), thk. Arabî Abdülhamid Ali. 3-35. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
AYDIN, İsmail. Kur’ân’ın Filolojik Yorumu: Tarihsel Gelişim ve Sorunlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
AYDIN, İsmail. “Kur’ân’la İlgili İlk Filolojik Çalışmaların Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11, sy 1 (2011): 37-63.
CELAL el-ASYÛTÎ. “Mukaddime fî ilmi’l-vücûh”. Vücûhü’l-Kur’âni’l-kerîm (Hîrî), thk. Celal el-Asyûtî. 3-10. Beyrut: Kitâb nâşirûn, 2011.
ÇETİN, Mustafa. “Kur’an’da Vücuh ve Nazair”. Diyanet İlmi Dergi 25, sy 3 (1989): 97-127.
ÇONKOR, Burhan. “Kur’an-ı Kerim’de Bir Nezâir Örneği Olarak Cehennem Anlamında Kullanılan Lafızlar”. İlahiyat Araştırmaları II, ed. Münir Yıldırım. 35-55. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2020.
DÂMEGÂNÎ, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Muhammed. el-Vücûh ve’n-nezâir lielfâzı Kitâbillâhi’l-azîz. thk. Arabî Abdülhamid Ali. Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 2010.
DEMİRCİ, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
DEMİRCİ, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
DİVLEKCİ, Celaleddin. “Kur’an’da Bazı Kelimelerin Kullanım Özelliklerine Dair Genel Kaideler”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6, sy 1 (2017): 86-104.
DİVLEKCİ, Celaleddin. “Kur’an’da Eşanlamlılık (Terâdüf) Olgusu (I)”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 7 (2000): 149-69.
EBÛ HİLAL el-ASKERÎ. el-Vücûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Osman. Kahire: Mektebetü’s-sekâfeti’d-dîniyye, 2007.
EROĞLU, Ali. Kur’ân Tarihi ve Kur’an İlimleri Üzerine. Erzurum: EKEV Erzincan Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, 2002.
GEZGİN, Ali Galip. Tefsirde Semantik Metod ve Kur’ân’da “Kavm” Kelimesinin Semantik Analizi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
GÜL, Ahmet. “Sahâbe Tefsirinde Dil Olgusu”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, sy 15 (2016): 175-86.
GÜVEN, Şahin. Kur’an’ın Anlaşılmasında Çokanlamlılık Sorunu. İstanbul: İFAV, 2017.
HAKÎM et-TİRMİZÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. Tahsîlu nezâiri’l-Kur’ân. thk. Hüsnî Nasr Zeydân. Kahire: Matbaatü’s-sa‘âde, 1969.
HARUN b. MUSA. el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-kerîm. thk. Hâtim Salih edDâmin. Bağdat: Vizâratü’s-sekâfe ve’l-i‘lâm, 1988.
HÂTİM SÂLİH ed-DÂMİN. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-azîm (Mukâtil b. Süleyman), thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. 5- 17. Dubâi: Merkezü Cuma el-Mâcid li’s-sekâfe ve’t-türâs, 2006.
HİND ŞELEBÎ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. et-Tesârîf (Yahya b. Sellâm), thk. Hind Şelebî. 10-92. Tunus: eş-Şirketü’t-Tunûsiyye, 1979.
HÎRÎ, Ebû Abdirrahmân İsmail b. Ahmed ed-Darîr en-Nîsâbûrî. Vücûhü’lKur’âni’l-kerîm. thk. Necef Arşî. Meşhed: Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye, 1422.
İBN AKÎLE el-MEKKÎ. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ulûmi’l-Kur’ân. Şârika: Camiatü’şŞârika, 2006.
İBN TEYMİYE, Takıyyüddin Ahmed. Mecmû‘u fetâvâ. Medine: Mücemmau’lMelik Fahd, 2004.
İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn. el-Müdhiş. thk. Mervân Kabbânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
İBNÜ’L-CEVZÎ. Funûnu’l-efnân fî uyûni ulûmi’l-Kur’ân. thk. Hasan Zıyauddîn Itr. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1987.
İBNÜ’L-CEVZÎ. Funûnu’l-efnân fî ulûmi’l-Kur’ân, İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed 208. t.y
İBNÜ’L-CEVZÎ. Muntehabu kurrati’l-uyûni’n-nevâzır fî’l-vücûh ve’n-nezâir fi’lKur’âni’l-kerîm. thk. Muhammed es-Seyyid es-Saftâvî ve Fuad Abdülmün‘im Ahmed. İskenderiyye: Münşeetü’l-Maârif, t.y.
İBNÜ’L-CEVZÎ. Nüzhetü’l-a‘yüni’n-nevâzır fî ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir. thk. Muhammed Abdülkerim Kazım er-Râzî. Beyrut: Müessesetür’r-Risâle, 1987.
KANNEVCÎ, Ebü’t-Tayyib Muhammed Sıddık Bahâdır Hân b. Hasen b. Alî. Ebcedü’l-ulûm. thk. Abdülcebbâr Zekkâr. Dımaşk: Menşûratü Vizâreti’s-sekâfe ve’l-irşadi’l-kavmî, 1978.
KARA, Ömer. “Kur’an Lafızlarına Dair İlimler”. Tefsir Tarihi ve Usulü, ed. Bahattin Dartma, 157-83. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2010.
KARAGÖZ, Mustafa. “İbn Teymiye’nin Vücûh ve Nezâir Tanımının Etkileri ve Sorunları”. Bilimname 36, sy 2 (2018): 261-91.
KARAGÖZ, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci -Nezâir’in ‘Eşanlamlılık’ Olarak Tanımlanması Sorunu-”. Bilimname 14, sy 1 (2008): 7-33.
KARAGÖZ, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci -Nezâir’in ‘Eşanlamlılık’ Olarak Tanımlanması Sorunu-”. Tarihte ve Günümüzde Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulü (İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Araştırmaları Yaz Akademisi I, 18-23 Ağustos 2008 İstanbul), 441-75. Ankara: Özkan Matbaacılık, 2009.
KÂTİP ÇELEBÎ, Mustafa b. Abdullah Hacı Halife. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’lkütüb ve’l-funûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
KAYA, Mehmet. “İ’râb Değerlendirmelerinin Kur’an’ın Anlaşılmasındaki Rolü -Zemahşerî Örneği-”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2014.
KAYA, Süleyman. Tahsîlu Nezâiri’l-Kur’ân Bağlamında Hakîm Tirmizî’de Vücûh ve Nezâir. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
KURT, İsmail. “Kur’ân Lügatlerinin Doğuşu ve Gelişimi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 45 (2017): 81-122.
MADEN, Şükrü. “Kur’ân’ın Lafızlarını İnceleyen İlimler”. Tefsir Usûlü, ed. Ali Rıza Gül ve Ali Karataş, 49-90. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2019.
MADEN, Şükrü. “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ânındaki Meçhul Kaynağı Ebû Avsece ve Dilbilimsel Tefsire Dair Açıklamaları Üzerine Bir İnceleme”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, sy 14 (2019): 410-36.
MERTOĞLU, Mehmet Suat. “Vücûh ve Nezâir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 43:141-43. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
MUHAMMED el-MISRÎ. “Mukaddimetü’l-muhakkik”. el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’lelfâzi’l-Kur’ân elletî terâdefet mebânîhâ ve tenevve‘at meânîhâ (Seâlibî), thk. Muhammed el-Mısrî, 7-32. Dımaşk: Sa’düddîn li’tibâ‘a ve’n-neşr, 1984.
MUKÂTİL b. SÜLEYMAN. el-Vücûh ve’n-nezâir fi’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Dubâi: Merkezü Cuma el-Mâcid li’s-sekâfe ve’t-türâs, 2006.
MÜSÂİD b. SÜLEYMAN, b. Nâsır et-Tayyâr. et-Tefsiru’l-lügavî li’l-Kur’âni’lkerîm. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1422.
OKUYAN, Mehmet. Çokanlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2015.
ORAL, Hüseyin. “Kur’ân’ı Anlamanın İmkânı: Erken Dönem Dil Verilerinin Kronolojik Değeri”. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2020.
ÖĞMÜŞ, Harun. Kur’ân İlimleri ve Tefsir Tarihi. Çeviren Halil Aldemir. İstanbul: İFAV, 2015.
ÖZDEMİR, Faruk. “Semantik ve Analitik Açıdan Kur’ân’da ‘Maraz’ ve Türevleri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6, sy 12 (2015): 49-76.
RÂFİÎ, Mustafa Sadık. İ‘câzü’l-Kur’ân ve’l-belâgatü’n-nebeviyye. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1973.
RIZA TEVFİK. Kâmûs-ı Felsefe “Felsefe Sözlüğü”. haz. Recep Alpyağıl, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2015.
SEÂLİBÎ, Abdülmelik b. Muhammed. el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’l-elfâzi’l-Kur’ân elletî terâdefet mebânîhâ ve tenevve‘at meânîhâ. thk. Muhammed elMısrî. Dımaşk: Sa’düddîn li’tibâ‘a ve’n-neşr, 1984.
SEVİNÇ, Sümeyye. “İbnü’l-Cevzî’nin Fünûnu’l-Efnân Adlı Eserinin Tefsir Usulü Açısından Değeri”. Marmara Üniversitesi, 2012.
SIRAKAYA, Selma. “Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsiri ile el-Vücûh ve’n Nezâir Adlı Eserinin Mukayesesi”. Yüksek Lisans Tezi, Hitit Üniversitesi, 2013.
SÜYÛTÎ, Celaleddin. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2002.
TAŞKÖPRÎZÂDE AHMED EFENDİ. Miftâhü’s-saâde ve misbâhü’s-siyâde fî mevzûati’l-ulûm. thk. Kamil Kamil Bekrî ve Abdülvehhab Ebü’n-Nûr. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 1968.
TÜRCAN, Selim. “Özgün Bir Nakil Biçimi Olarak Vücûh ve Nezâir Edebiyatı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9, sy 18 (2010): 99-124.
YAHYA b. SELLÂM. et-Tesârîf. thk. Hind Şelebî. Tunus: eş-Şirketü’tTunûsiyye, 1979.
YALDIZLI, Hasan. “Râgıb İsfahânî’nin Müfredât Adlı Eseri ve Dilbilimsel Tefsir Açısından Değeri”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2020.
YALDIZLI, Hasan. “‘Vücûh’ ve ‘Nezâir’ Hakkında Yapılan Tanımlara Dair Bir Değerlendirme”. İslâm Araştırmaları Dergisi, sy 31 (2014): 1-31.
YALDIZLI, Hasan. “Vücûh ve Nezâir İlmi ve Mukâtil b. Süleyman’ın el-Vücûh ve’n-Nezâir Adlı Eseri”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
YILDIZ, İbrahim. “Vücûh ve Nezâir İlmine Bir Katkı: İbn Fâris’in ‘Efrâdü Kelimâti’l-Kur’âni’l-Azîz’ Adlı Eserinde Olmayan Bazı Efrâd Kelimeler”. The Journal of Academic Social Science Studies [JASSS], sy 74 (2019): 373-86.
YÜKSEL, Muhammed Bahaeddin. Kur’an’ı Farklı Anlama ve Nedenleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
ZERKEŞÎ, Bedreddin. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Zeki Muhammed Ebû Serî‘. Riyad: Dâru’l-Hadâra li’n-Neşr ve’t-Tevzî, 2006.