DİYANET HUTBELERİNİN SÜRE VE CÜMLE UZUNLUKLARI BAKIMINDAN İNCELENMESİ

Dini bir ritüel olan hutbe; sadece uyarı, hatırlatma, bilgi verme veya aydınlatma vasıtası olmayıp ve fakat aynı zamanda bir dini sosyalleşme aracıdır. Dini sosyalleşme, farklı unsurlarla etkileşim halinde yaşanan bir süreç olup hayat boyu sürer. Müslüman birey de hayat boyu zorunlu olan Cuma ibadetine bağlı olarak hutbelerle muhataptır. Bu çalışma Cuma hutbelerinin süreleri, uzunlukları, kelime sayıları ve cümle uzunlukları üzerine odaklanmıştır. Hutbelerin dini iletişim olgusu ekseninde, mevcut yapısal özellikleri ile cemaate yönelik etkin bir “mesaj” olup olmadıkları tartışılmıştır. Farklı yaş gruplarındaki alıcı toplulukta (cemaatte) dini sosyalleşme süreçlerinin gerçekleşebilme potansiyeli irdelenmiştir. Öncelikle öncü çalışmalar incelenmiş, literatür taraması neticesinde elde edilen veriler kategorize edilerek yorumlanmıştır. Araştırma sürecinde 2014-2019 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığınca hazırlanıp camilerde okutulan hutbelerden 30 tanesi tesadüfi örneklem yoluyla seçilmiştir. Seçilen hutbeler içerik analizi yöntemi ile detaylı bir bir şekilde incelenmiş ve hutbelerin süreleri ile cümle uzunlukları ortalama olarak tespit edilmiştir. Hutbelerde Türkçe bölümün ortalama sekiz dakika sürdüğü, Arapça ile beraber sürenin on üç dakikayı bulduğu görülmüştür. Sadece dinleme odaklı ve tek taraflı gerçekleşen bu dini iletişimin dinleyici gruptaki farklı yaş grupları da hesaba katıldığında dikkat süresini aştığı görülmüştür. Hutbelerdeki cümlelerin kelime sayıları analiz edilerek cümle uzunlukları saptanmıştır. Ortalamalar hesaplandığında, metinlerde %20 oranında uzun ve çok uzun cümlelerle karşılaşılmıştır. Bu durumun dinleme, algılama ve anlamlandırama süreçlerine etkisinin olumsuz yönde olacağı değerlendirilmiştir. Hutbelerde yeni genç kuşak “z” kuşağına ve dezavantajlı gruplara yönelik güncel unsurlar bulunup bulunmadığı da değerlendirilmiştir. Mevcut koşullarla hutbe metinlerinin dini sosyalleşme süreçlerinin ve dini iletişimin gerçekleşmesinde aksaklıklara neden olabildiği değerlendirmesi yapılmıştır.

AN EXAMINATION OF PRESIDENCY OF RELIGIOUS AFFAIRS KHUTBAHS IN TERMS OF DURATION AND SENTENCE

Khutbah, which is a religious ritual; it is not only a means of warning, reminder, information or enlightenment, but also a means of religious socialization. Religious socialization is a process that is experienced in interaction with different elements and lasts throughout life. A Muslim also deals with khutbas depending on Friday prayer which is lifelong mandatory. This study focuses on the duration, length, word count and sentence length of Friday khutbahs. It has been discussed whether the khutbahs are an effective “message” for the community with their existing structural features in the axis of religious communication fact. The realization potential for religious socialization processes in the receiving community of different age groups (congregation) was explored. First of all, pioneering studies were examined, and the data obtained as a result of the literature review were categorized and interpreted. During the research process, 30 of the khutbahs prepared by the Presidency of Religious Affairs and sermonized in mosques between 2014 and 2019 were chosen by random sampling. The selected khutbahs were subjected to a detailed evaluation by content analysis method. The duration of sermons and length of sentences were calculated and average duration and average sentence lengths were determined. It has been observed that the Turkish section in khutbahs lasts an average of eight minutes, and it reaches thirteen minutes together with Arabic. It has been observed that this religious communication, which is only listening- focused and unilateral, exceeds the attention span when different age groups in the listener group are taken into account. The sentence lengths were determined by analyzing the word numbers of the sentences in the khutbahs. When the averages are calculated, 20% long and very long sentences were encountered in the texts. It was evaluated that this situation would have a negative effect on listening, perception and interpretation processes. It was also evaluated whether there are up-to-date subjects for the new young generation "z" generation and disadvantaged groups in the sermons. It has been evaluated that the khutbah texts can cause disruptions in the realization of religious socialization processes and religious communication under the current conditions.

PDF

___

AHUVIA, A. (2001). Traditional, Interpretive, and Reception Based Content Analyses: Improving the Ability of Content Analysis to Address Issues of Pragmatic and Theoretical Concern. Social Indicators Research, 54, 139-172. doi:10.1023/A:1011087813505
AKGÜL, M. (2010). Kırsal Kesimde Görev Yapan Din Görevlilerinin Sorunları— Akşehir, Ilgın ve Doğanhisar Örneği -. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
AKKAYA, Ü. H. (2019). Y Kuşağı İlahiyat Öğrencilerinde Model İnsan Algısı. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi—BOZİFDER, 165(15), 43- 84.
AKYÜZ, N., GÜRSOY, Ş. ve ÇAPCIOĞLU, İ. (2006). Din İşlerinde Özgün Türk Deneyimi: Diyanet’in Kurumsal Kimliği ve Güncel Değerlendirmeler. Dini Araştırmalar, 9(25), 31-42.
ALTAŞ, N. (2007). Cami Hutbelerinde Etkili İletişim Sağlamak Amacıyla Retorik Figürlerinden Yararlanma. 1. Din Hizmetleri Sempozyumu içinde (C. 1, ss. 481-492). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
ARABACI, F. (2003). Türkiye’de Dini Sosyalleşmenin Temel Etkenleri. Dini Araştırmalar, 6(16), 39-54.
ARSLAN, H. (2015). Diyanet İşleri Başkanlığının Din Algısı: 1972 ve 2011 Yılları Cuma Hutbeleri Örneği. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
ARSLAN, M. (2006). Dini Toplumsallaşma ve Temel Etkenleri: Türk Geç Ergenleri Arasında Uygulamalı Bir Araştırma. Akademik Araştırmalar Dergisi, (31), 61-78.
AŞLAMACI, İ. (2018). Türkiye’de Cami Merkezli Din Eğitimi Konusunda Yapılan çalışmalar Üzerine Bir İnceleme. Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan) içinde (C. 2, ss. 427-445). Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan), sunulmuş bildiri, Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi.
AYDIN, Ö. (2019). Diyanet İşleri Başkanlığı Üzerine Bir Tartışma: Temsil Meselesi. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 33(3), 891-918.
BAKTIR, M. (1998). Hutbe. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
BATAR, Y. (2020). İletişim Modelleri Işığında Dini İletişimin Doğası. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 11(2), 417-439.
BEJTKOVSKÝ, J. (2016). The Employees of Baby Boomers Generation, Generation X, Generation Y and Generation Z in Selected Czech Corporations as Conceivers of Development and Competitiveness in Their Corporation. Journal of Competitiveness, 8(4), 105-123.
BENCSİK, A., HORVÁTH-CSİKÓS, G. ve JUHÁSZ, T. (2016). Y and Z Generations at Workplaces. Journal of Competitiveness, 8(3), 90-106.
BEŞİRLİ, H. (2006). Diyanet İşleri Başkanlığının Camilerde Okuttuğu Hutbelerin Sosyolojik Analizi. Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 8(2), 143-171.
BİLGİN, V. (2008). Dinî Sosyalleşme ve Dini Bilinçlenmede Caminin Yeri ve Önemi. Sosyal ve Ferdi İşlevleri Açısından Namaz ve Cami içinde (ss. 187-209). Sosyal ve Ferdi İşlevleri Açısından Namaz ve Cami, sunulmuş bildiri, İstanbul.
BOPP, K. L. ve VERHAEGHEN, P. (2005). Aging and Verbal Memory Span: A Meta-Analysis. Journal of Gerontology: Psychological Sciences, 60B(5), 223-233.
BORJA, A. (2020, 20 Aralık). Writing the first draft of your science paper - Some dos and don’ts—Elsevier Connect. Writing the first draft of your science paper -Some dos and don’ts—Elsevier Connect. https://www.elsevier.com/connect/writing-a-science-paper-some- dos-and-donts adresinden erişildi.
CAN, İ. (2017). Türkiye Camilerinde Okutulan Hutbelerin Birlikte Yaşama Söylemleri Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme: Adana Örneği. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (38), 507-532.
CELFİN, İ. (2016). Din Toplum İlişkisi Bakımından Cuma Hutbeleri 2012-2014 Çağlayancerit Örneği. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
CERTEL, H. (2008). Din-İletişim İlişkisi ve Dini İletişimin Engelleri. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(21), 127-158.
CIORBA, A., BIANCHINI, C., PELUCCHI, S. ve PASTORE, A. (2012). The Impact of Hearing Loss on The Quality of Life of Elderly Adults. Clinical Interventions in Aging, 7, 159-163.
COMMODARI, E. ve GUARNERA, M. (2008). Attention and Aging. Aging Clinical and Experimental Research, 20, 578-584.
ÇITIRIK, A. N. ve ZENGİN, Z. S. (2020). Küresel Salgın Zamanında Din Görevlileri Gözüyle Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yaygın Din Hizmeti ve Eğitimi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (Salgın Hastalıklar Özel Sayısı), 599-6245.
ÇİÇEK, M. H. (2013). Hutbelerde Yapısal Bir Değişiklik Önerisi. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 1-18.
DEMİR, M. (2012). Çevreye Minberden Bakmak: Cuma Hutbelerinde Çevre Sorunun Sunumu. İnsan ve Toplum, 2(3), 5-32.
DEMİR, Z. (2013). Diyanet Hutbelerinde Kadın Söylemi (2001-2011). Toplum Bilimleri Dergisi, 7(14), 95-118.
DEVECİ, T. (2019). Sentence Length in Education Research Articles: A Comparison Between Anglophone and Turkish Authors. Linguistics Journal, 13(1), 73-100.
Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü. (2020, 28 Eylül). Hutbe Arşivi. Diyanet İşleri Başkanlığı Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü. https://www2.diyanet.gov.tr/DinHizmetleriGenelMudurlugu/sayfala r/hutbelerlistesi.aspx adresinden erişildi.
Diyanet İşleri Başkanlığı. (2002). Diyanet İşleri APK Dairesi Başkanlığı Genelgesi. Ankara.
Diyanet İşleri Başkanlığı Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü Uygulama Genelgesi. (2020, 28 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı/Başkanlık Mevzuatı/Genelgeler. https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/kategoriler/ba%C5%9Fkanl %C4%B1k-mevzuat%C4%B1/genelgeler adresinden erişildi.
Diyanet İşleri Başkanlığı Görev ve Çalışma Yönergesi. (2020, 28 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı/Mevzuat/Yönergeler. https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/kategoriler/ba%C5%9Fkanl %C4%B1k-mevzuat%C4%B1/y%C3%B6nergeler adresinden erişildi.
Diyanet İşleri Başkanlığı Hukuk Müşavirliği Başkanlık Mevzuatı. (2020, 28 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı/Hukuk Müşavirliği/Başkanlık Mevzuatı. https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/ adresinden erişildi.
Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun. (2020, 30 Aralık). T.C. Cumhurbaşkanlığı Mevzuat Bilgi Sistemi. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.633.pdf adresinden erişildi.
Diyanet İşleri Başkanlığı Kurumsal Tarihçe. (2020, 29 Aralık).Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Tarihçesi. https://www.diyanet.gov.tr/tr- TR/Kurumsal/Detay//1/diyanet-isleri-baskanligi-kurulus-ve- tarihcesi adresinden erişildi.
DOĞAN, R. (1999). Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39(1), 491-533.
DOLOT, A. (2008). The characteristic of Generation Z. E-mentor, 2(74), 44-50.
DURMUŞ, Z. (2009). Bilgi Edin(dir)me Aracı Olarak Hutbe. IV. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri içinde (ss. 839-852). IV. Din Şurası, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
En Çok Kullanılan 500 Türkçe Cümle. (2020, 30 Aralık). Türkçe’nin Dirilişi. 13 Ocak 2021 tarihinde https://www.turkcenindirilisi.com/turkce/en- cok-kullanilan-500-turkce-cumlesik-kullanilan-turkce-cumleler- h95544.html adresinden erişildi.
FAIRCLOUGH, N. (2004). Analysing Discourse, Textual Analysis for Social Research. London and New York: Routledge.
GÖRGÜLÜ, H. A. (1996). Hz. Peygamberin Hutbede İzlediği Metod ve Günümüzde Hutbe Uygulamaları. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (3), 171-235.
GÜREL, E., TAT, M. ve ÖZŞENLER, D. (2018). Diyaloğa Dayalı Dinleme: Diyalojik Dinleme. Researcher: Social Science Studies, 6(3), 57-72.
HÜLÜR, A. B. (2014). İnançlara Yönelik Söylemin İdeolojik İnşası. (Yayımlanmamış doktora). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
İbn HALDUN. (2013). Mukaddime (C. 1-2, C. 1-2). İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
İrşat Hizmetleri Daire Başkanlığı Hutbe Hizmetleri. (2020, 28 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı İrşat Hizmetleri Daire Başkanlığı. https://dinhizmetleri.diyanet.gov.tr/Detay/86/hutbe-hizmetleri adresinden erişildi.
İŞAL, E. E. (2019). Pierre Bourdieu Kavramları Üzerinden Cuma Hutbelerinin Analizi. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
KAĞITÇIBAŞI, Ç. (1999). Yeni İnsan ve İnsanlar. İstanbul: Evrim Yay.
KARA, M. (2017). Kur’an ve Sünnet Ekseninde Hitabet. Samsun: Üniversite Yayınları.
KARTOPU, S. (2013). Dini Yaşayışta Hayatı Sorgulama ve Anlam Arayışı. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(3), 67-90.
KEYİFLİ, Ş. (2013). Cami İçi Din Eğitimi ve İletişimi Süreci Olarak Hutbeler. Ekev Akademi Dergisi, 17(55), 71-88.
KEYİFLİ, Ş. (2019). Hutbe ve Vaazların Dili ve Üslubuyla İlgili Yaşanan Olumsuzluklar. Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi, (2), 25-41.
KILIÇ, M. (2017). Cumhuriyetin İlk Yıllarında Devlet İle Vatandaş Arasında Bir İletişim Aracı Olarak Hutbeler. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 17(35), 137-166.
KİRMAN, M. A. (2011). Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü (2. bs.). İstanbul: Rağbet Yayınları.
KOCAMAN, K. (2006). Dini İletişmde Hutbe. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
KOCAMAN, K. (2019). Geçmişten Günümüze Dini İletişim/Hitabet Türü Olarak Hutbede Konu. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(63), 1258-1271.
KOÇ, T. (2012). Din Dili (3. Baskı.). İstanbul: İz Yayıncılık.
KOÇAK, A. ve ARUN, Ö. (2013). İçerik Analizi Çalışmalarında Örneklem Sorunu. Selçuk İletişim, 4(3), 21-28.
KÖYLÜ, M. (2003). Psiko-Sosyal Açıdan Dini İletişim. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
KRIPPERNDORFF, K. (2013). Content Analaysis An Introduction to its Methodology (3. bs.). Los Angeles: Sage Publications.
KURT, A. (2016). Din Sosyolojisi (12. bs.). İstanbul: Sentez Yay.
MACIONIS, J. J. (1987). Sociology (12. bs.). U.S.A., Canada: Pearson Prentice Hall.
MACİT, Y. (2005). Veda Hutbesi’nin Günümüz İrşad Hizmetlerinin Verimliliği Açısından Değerlendirilmesi. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, (16), 101-118.
MCQUAIL, D. ve WINDAHL, S. (1997). Kitle İletişim Modelleri. (K. Yumlu, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
MÜSLİM, E. H. b. el-Haccac b. Müslim el-Kuşeyri en-Nisâburi. (1981). Câmiu’s- Sahih, (Sahihu Müslim). İstanbul: Çağrı Yayınları.
OKUMUŞ, E. (2014). Din ve Sosyalleşme. Turkish Studies, 9(11), 429-454.
ONAY, A. (2004). Diyanet Hutbelerinin Muhteva Analizi. İslami Araştırmalar Dergisi, 17(1), 1-13.
ÖNAL, R. (2020). Pandemiye Dini Yaklaşımlar ve Tartışmalar. F. Çakı (Ed.), Modernitenin Pandemik Halleri içinde (ss. 413-434). Ankara: Nobel Yayıncılık.
ÖNKAL, A. (1993). İrşad Vasıtası Olarak Hutbe. I. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri içinde (C. 1, ss. 145-153). I. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
ÖZ, A. (2017). Kaynak ve Alıcı Yönünden Etkili İletişimin Odak Noktaları ve Bunların Dini İletişime Etkileri. Bilimname, (33), 119-139.
ÖZBOLAT, A. (2013). Hutbelerde Söylem Değişimi—Diyanet Hutbeleri Örneği-. Uluslararası Sosyal Arastırmalar Dergisi, 7(29), 662-679.
POLAT, F. (2010). Türk Toplumunda Zihniyet Oluşumu Açısından Dini Sosyalleşme ve Karşılaşılan Bazı Problemler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 9(19), 207-217.
ROSEMANN, S. ve THIEL, C. (2019). The effect of age-related hearing loss and listening effort on resting state connectivity. Scientific Reports, 1-9. doi:10.1038/s41598-019-38816-z
SAPIENZA, Z. S., IYER, N. ve VEENSTRA, A. S. (2015). Reading Lasswell’s Model of Communication Backward: Three Scholarly Misconceptions. MassCommunication and Society, 18(5), 599-622.
SHARAF ELDIN, A. A. T. (2014). Critical Discourse Analysis of Religious Sermons in Egypt: Case Study of Amr Khalid’s Sermons. International Education Studies, 7(11), 68-75.
SHERKAT, D. E. (2013). Dini Sosyalleşme: Etki Kaynakları ve Araçların Etkileri. Turkish Studies, 8(3), 279-297.
SHERKAT, D. E. ve WILSON, J. (1995). Preferences, Constaints, and Choices in Religious Markets: An Examination of Religious Switching and Apostasy. Social Forces, 73(3), 993-1026.
SOLHEIM, J. (2010). Hearing Loss in The Elderly: Consequences of Hearing Loss and Considerations for Audiological Rehabilitation. (Yayımlanmamış doktora). University of Oslo, Norway.
SÖYLEV, Ö. F. (2013). Yerleşik İrşat Usullerini Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar ve Dinî Danışma ve Rehberlik Üzerine Bir İnceleme. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22(1), 179-202.
ŞEN, Z. (2007). Camilerde Okunan Hutbelerin Mevcut Durumunun Değerlendirilmesi ve Daha Mükemmel Hale Gelmesi İçin Bazı Teklifler. 1. Din Hizmetleri Sempozyumu içinde (C. 1, ss. 493-504). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
ŞENTÜRK, R. (2012). İletişim Teorilerinde Temel Sorunu. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(21), 493-518.
TASLAMAN, C. (2014). Küreselleşme Sürecinde Türkiye’den İslam (8. bs.). İstanbul: İstanbul Yayınevi.
TAŞ, K. (2002). Türk Halkının Gözüyle Diyanet. İstanbul: İz Yayıncılık.
TAVUKÇUOĞLU, M. (1997). Cuma Hutbeleri İle İlgili Bir Araştırma Üzerine İncelemeler. Türkiye Günlüğü Dergisi, (48), 97-107.
TAYLOR, C. J. C. (2008). Whither March the Cohorts: The Validity of Generation Theory as a Determinant of the Sociocultural Values of Canadian Forces Personnel. Canadian Forces College.
TÜBİTAK. (2020, 26 Aralık). Covid-19 Raporu. TÜBİTAK Covid-19 Raporu. http://www.tuba.gov.tr/files/images/2020/kovidraporu/Covid- 19%20Raporu-Final%2B.pdf adresinden erişildi.
USTA, N. (2007). Yaygın Din Eğitimi Hizmetlerinin Zihniyet Değişimindeki Rolü (Hutbe ve Vaazların Zihniyet Değişimine Etkileri Üzerine Sosyolojik Bir Dğerlendirme). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu içinde (C. 1, ss. 468-473). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
VURAL, A. (2015). 2010-2012 Yıllarında Okunan Hutbelerin Tahlili (Kilis Örneği). (Yayımlanmamış yüksek lisans). Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kilis.
WUTHNOW, R. (2000). ENCYCLOPEDİA OF SOCİOLOGY. (E. F. BORGATTA, ED.). UNİTED STATES OF AMERİCA, NEW YORK: MACMİLLAN REFERENCE USA.
YAŞAR, M. (2007). İmam-Hatiplerin Kendi Hutbelerini Okuması. 1. Din Hizmetleri Sempozyumu içinde (C. 1, ss. 474-480). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
YAŞAROĞLU, M. K. (2016). Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbe Hizmetlerine Genel Bir Bakış. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(2), 93-107.
YILDIZ, M. C. (1999). Din Görevlilerinin Sorunları ve Beklentileri Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma: Elazığ Uygulaması. (Yayımlanmamış sosyal bilimler doktora). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
YILMAZ, H. (2007). Hz. Peygamber Döneminden Günümüze Kadınlar ve Cami Eğitimi. Değerler Eğitimi Dergisi, 5(14), 107-130.
YÜCEL, İ. (1994). Diyanet İşleri Başkanlığı. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
ZENGİN, H. K. (2012). Son Dönem Cumhuriyet Hutbelerinin İçerik Analizi (2003-2011 Yılları Arası). Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu II içinde (ss. 121-147). Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu II, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
ZENGİN, Z. S. (2008). Osmanlılar Döneminde Yaygın Din Eğitimi Faaliyeti Olarak Hutbeler. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17(1), 379-398.