ABBÂSÎ HALÎFESİ MU‘TASIM-BİLLÂH DÖNEMİNDE (218-227/833-842) SARAYDAKİ BİLİMSEL FAALİYETLER

İlk İslâm fetihleriyle beraber Müslümanlar geniş bir coğrafyayı hâkimiyeti altına almış ve bu coğrafyada yer alan antik dünyanın öğrenim merkezlerinin de sahipleri olmuşlardır. Bu eğitim merkezlerinde ilk dört halife (11-41/632-661) ve Emevîler döneminde (41-132/661-750) ilmî faaliyetler artmaya başlamış, Abbâsîler dönemindeyse (132-656/750-1258) bilimsel faaliyetler hız kazanmış, çeviri ve telif çalışmaları yoğun bir şekilde sürdürülmüştür. Mansûr (136- 158/754-775) ve torunu Hârûnürreşîd’in halifeliği (170-193/786-809) döneminde sarayda bilimsel faaliyetlere ilgi yoğunluk kazanmış, Me’mûn dönemiyle de (198-218/813-833) zirveye ulaşmıştır. Çeviri ve telif faaliyetleri özellikle Me’mûn dönemiyle beraber geniş kesimlere erişmiştir. Onun vefatından sonra halife olan Mu‘tasım’ın (218-227/833-842) bu faaliyeti ne şekilde etkilediği meselesi modern literatürde yeterince incelenmemiştir. Çalışmamızda Mu‘tasım döneminde saraydaki bilimsel faaliyetin, Hârûnürreşîd ve Me’mûn dönemindeki gibi halife tarafından desteklenip desteklenmediği sorunu araştırılmıştır. Bu dönemde çeviri faaliyeti için önemli bir mesele olan Ammûriye’nin fethi ve burada ele geçirilen eserlerin kimler tarafından çevrildiği hususu da aydınlatılmaya çalışılmıştır. Mu‘tasım döneminde saraydaki bilimsel faaliyetlerin hangi gruplar tarafından desteklendiği sorunu araştırılmış, bu grupların ne tür bilimsel faaliyetlere önderlik ettikleri izah edilmiştir. Son olarak Hârûnürreşîd ve Me’mûn döneminde saray içerisinde bilimsel faaliyetler hususunda önemli bir kurum addedilen Beytülhikme’nin mevcut olup olmadığı hususu tavzih edilmiştir.

SCIENTIFIC ACTIVITIES IN THE PALACE DURING THE ‘ABBĀSID CALIPHATE AL-MUʿTAṢIM BI’LLĀH (218-227/833-842)

Muslims with first conquests became heirs of vast geography and learning centers. These centers registered an increased learning activity from the four rightly guided caliphs (11-41/632-661) and the Umayyads (41-132/661-750) government. With the emergence of the Abbāsid (132-656/750-1258) this scientific activity gained momentum. The reign of al-Manṣūr (136-158/754-775) and Hārūn al-Rashīd (170-193/786-809) marks the period of ‘Abbāsid palaces rising interest in ancient scientific studies. While al-Ma’mūn (198-218/813-833) period can be signified as a period when this awakening interest reached its zenith. The translation and copyright activities reached a wide range of audiences in al-Ma’mūn period. However, the question of how al-Muʿtaṣim (218- 227/833-842) developed the study on the ancient scientific activities is a bone of contention. This study probe the scientific activities of al-Muʿtaṣim which is not adequately examined. His support for the scientific study will be surveyed vis-a-vis Hārūn al-Rashīd and al-Ma’mūn supports. The vital conquest of ‘Ammūriya, the materials confiscated, and its translation will be explained. Equally, the patrons of the scientific activities in the al-Muʿtaṣim’s palace and the kind of scientific activities they supported is enlightened. Finally, existence of Bayt al-Ḥikma, an indispensable institution in the accomplishment of scientific activities in this period will be clarified.

PDF

___

‘AMÎD, Tâhir Muzaffer. The ‘Abbâsîd Architecture of Sâmerrâ in The Reign of Both Al-Mu‘tasim and al-Mutawakkil. Edinburgh: Edinburgh Üniversitesi, Doktora Tezi, 1968.
‘AMÎD, Tâhir Muzaffer. “Mawzi’ Samarra veTaharriyât al-Mu‘tasim”. Sumer 30 (1974), 171-202.
ADAMSON, Peter - Taylor, Richard C. İslam Felsefesine Giriş. çev. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Küre Yayınları, 2008.
ADAMSON, Peter. al-Kindī. New York: Oxford University Press, 2007.
AHMAD, Labid İbrahim. The Role of the Turks in Iraq During the Caliphate of Mu‘tasim, 218-227 (833-842). Manchester: Manchester Üniversitesi, Yakın Doğu Araştırmaları Bölümü, Doktora Tezi, 1965.
ASİL, Naji. “Medînetü’l-Mu‘tasim ‘alâ al-Kâtûl: İstikşaf ve İstintac”. Sumer 3 (1947), 160-170.
AYALON, David. “The Military Reforms of Caliph al-Mu‘tasim: Their Background and Consequences”. Islam and the Abode of War: Military Slaves and Islamic Adversaries. ed. David Ayalon. 1-39. London: Variorum, 1994.
BELÂZÜRÎ, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Futûhu'l-büldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetu'l-Hilâl, 1988.
BENCHEİKH, J. E. “al-Ḳāsım b. ʿĪsā”. Encyclopaedia of Islam New Edition. 4/178-179. Leiden: Brill, 1997.
BROCKELMANN, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur - Supplementband-. 3 Cilt. Leiden: Brill 1937-1942.
BSOUL, Labeeb Ahmed. Translation Movement and Acculturation in the Medieval Islamic World. Switzerland: Palgrave Macmillan, 2019.
BULUT, Emrullah. “Kadîm Dünyadan Endülüs’e Bir Bilim ve Kültür Tarihi Klasiği: Tabakâtü’l-ümem” Felsefe Tıp ve Tarih -Tabakât Literatürü Üzerine Bir İnceleme-. ed. Mustakim Arıcı. 119-147. İstanbul: Klasik, 2014.
BURY, J.B. “Mutasim's March through Cappadocia in A.D. 838”. The Journal of Hellenic Studies 29/1 (1909), 120-129.
CONNELLY, Coleman. “Hunayn Ibn Ishāq’s Conception of His Reading Public According to A Previously Unpublished Letter”. Arabic sciences and philosophy 30 (2020), 159-189.
ÇEÇEN, Kazım - Bir, Atilla. “Benî Mûsâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/450-451. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
ÇELEBİ, İlyas. “Yıldıznâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/546-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
DEMİRCİ, Mustafa. Beytü’l-Hikme -Kuruluşu, İşleyişi ve etkileri-. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
DEMİROĞLU, Elif Taşkan. Abbâsî Halifesi Mu‘tasım-Billâh ve Dönemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
DİA. “Ammûriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/79. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
DUMAN, Abdullah. “Halife Mu‘tasım’ın Amorion/Ammûriye Seferi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 38 (2017), 413-441.
ENDRESS, Gerhard - Adamson, Peter. “Abū Yūsuf al-Kindī”. çev. Rotraud Hansberger. Philosophy in the Islamic World -volume 1: 8th-10th Centuries-. ed. Ulrich Rudolph vd. 143-220. Leiden-Boston: Brill, 2017.
ENDRESS, Gerhard. “The Circle of Al-Kindī: Early Arabic Translations from the Greek and the Rise of Islamic Philosophy”. The Ancient Tradition in Christian and Islamic Hellenism. ed. Gerhard Endress - Remle Kruk. 43- 76. Leiden: Research School CNWS, 1997.
ERÜNSAL, İsmail E.. Orta Çağ İslâm Dünyasında Kitap ve Kütüphâne. İstanbul: Timaş, 2018.
EZVÎB, Ziyâd Z‘al Ali. Hilâfetü’l-Mu‘tasımü’l-Abbâsî ve el-Tesaddâ li’l- Müşkilâti’d-Dâhiliyye (218-227/833-842). Filistin: Hebron Üniversitesi, Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-Ulyâ, Yüksek Lisans, 2013.
FORAND, Paul G.. The Development of Military Slavery Under the Abbasid Caliphs of the Ninth Century A. D. (Third Century A. H.) With Special Reference to the Reigns of Mu‘tasim and Mu‘tadid. New Jersey: Princeton Universitesi, Doktora Tezi, 1961.
GIBB, H. A. R.. “Nizam Delili: Câhız’a Nispet Edilen Mutezilî Bir Eser”. çev. Yunus Cengiz. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i: Klasik ve Çağdaş Metinler. drl. Recep Alpyağıl. 1/793-804. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
GUTAS, Dimitri- Van Bladel, Kevin. “Bayt al-hikma” Encyclopaedia of Islam Three. 133-137. Leiden: Brill 2009-2.
GUTAS, Dimitri. “Geometry and the Rebirth of Philosophy in Arabic with Al- Kindī”. Islamic Medical and Scientific Tradition. ed. Peter E. Pormann. 4/3-16. Kanada: Routledge, 2011.
GUTAS, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür. çev. Lütfü Şimşek. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
HALÎFE b. HAYYÂT, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât el-Usfurî. Târîhu halîfe b. hayyât. nşr. Ekrem Dîyâ el-Umerî. Dımaşk-Beyrut: Dâru'l-Kalem- Mü'essesetü'r-Risâle, 1397/1977.
HAMAMEH, Saleh. “The Uprising of the Peasants in Palestine in the Days of Al-Mu‘tasim (227 AH, 842 AD)”. Hamdard Islamicus 15 (1992), 43-57.
HAMUDİ, Khalid Khalil. “Qasr al-Khalifa al-Mu‘tasim fi Samarra’”. Sumer 38 (1982), 168-205.
HATÎB el-BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Kavl fî ilmi'n-nucûm. nşr. Yusuf b. Muhammed es-Saʿîd. Riyad: Dâru Atlas, 1420/1999.
HATÎB el-BAĞDÂDÎ, Ebû Bekr Aḥmed b. Alî. Târîḫu Bağdâd. nşr. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Ğarbi'l-İslâmî, 1422/2002.
HIBRI, Tayeb. “Tabari’s Biography of al-Mu‘tasim The Literary Use of a Military Career”. Islam-Zeıtschrıft fur Geschıchte und Kultur Des Islamıschen Orients 86/2 (2011), 187-236.
HOYLAND, Robert G. - Gilmour, Brian. Medieval Islamic Swords and Sword- making: Kindi’s Treatise ‘On Swords and Their Kinds’. Cambridge: Gibb Memorial Trust, 2012.
İBN CÜLCÜL, Ebû Dâvûd Süleyman b. Hassân el-Endelüsî. Tabakâtü’l-etibbâ ve’l-hükemâ. nşr. Fuâd Seyyid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
İBN EBÎ USAYBİA, Ebû'l-ʿAbbâs Ahmed b. el-Kâsım. Uyûnu'l-enbâʾ fî tabakâti'l-etıbbâ. thk. Nizâr Rıdâ. Beyrût: Dâru Mektebeti'l-Hayât, ts.
İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maʿârif. nşr. Servet Ukkâşe. Mısır: el-Heyʾetü'l-Mısriyyetü'l-ʿÂmme, 1413/1992.
İBNU'L-CEVZÎ, Ebü'l-Ferec Abdurrahmân b. Alî. el-Muntazam fî târîhi'l-mülûk ve'l-ümem. nşr. Muhammed Abdulkâdir Atâ-Mustafâ Abdulkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
İSMAİL, Osman Sayyid Ahmed. “Mu‘tasim and the Turks”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 29/1 (1966), 12-24.
İSMAİL, Osman Sayyid Ahmed. Prelude to the Generals: A Study of Some Aspects of the Reign of the Eighth Abbasid Caliph Al-Mu‘tasim Billah (218-227 AH-833-842 AD). United Kingdom: Ithaca Press, 2001.
İSMAİL, Osman Sid Ahmed. The Reign of Mu‘tasim (218-227/833-842). Londra: Londra Üniversitesi, Doktora Tezi, 1963.
JAYYUSI-LEHN, Ghada. “The Caliphate of al-Mu‘tasim: Succession or Capture?”. ‘Abbâsid Studies II: Occasional Papers of the School of ‘Abbasid Studies Leuven. ed. John Nawas. 107-118. Leuven-Paris: Uitgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies, 2010.
JAYYUSI-LEHN, Ghada. The Life And Career Of The Caliph al-Mu‘tasim (218- 227/833-842): A Problem in Historiography. Kanada: Toronto Üniversitesi, Yakın ve Orta Doğu Medeniyetleri Bölümü, Doktora Tezi, 2007.
KAPANŞAHİN, Muhittin. “Mu‘tasım Dönemi İsyanları,”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23 (2007), 341-367.
KAYA, Cüneyt. “Yuhannâ b. Mâseveyh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/582. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
KAYA, Mahmut. “Firdevsü’l-Hikme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/131-132. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
KAYA, Mahmut. “Kindî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/41-58. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
KENNEDY, Hugh. Hilâfet. çev. M. Murtaza Özeren. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2019.
KIFTÎ, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Ali b. Yusuf. İhbâru’l-ulemâ bi-ahbâri’l- hukemâ. nşr. İbrahim Şemsüddîn. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2005.
KİNDÎ, Felsefî Risaleler. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
KİTAPÇI, Zekeriya. “Büyük Türk Hakanı Kudretli Abbasi Halifesi el-Mutasım, Türklerin Tarihi Orta Doğu Misyonu ve Türkiye’nin Müktesep Hak Meselesi”. Yeni Türkiye 23/95 (2017), 482-503.
KÖSE, Mustafa. Câhız ve Mutezile Mezhebindeki Yeri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
LAMOREAUX, John C.- Kessel, Grigory. Hunayn ibn Ishāq on his Galen translations -A parallel English-Arabic text-. Provo Utah: Brigham Young University Press, 2016.
MEYERHOF, Max. “New Light on Hunain Ibn Ishaq and His Period”. Isis 8/4 (1926), 685-724.
MEYERHOF, Max. “On the Transmission of Greek and Indian Science to the Arabs”. Islamic Culture 11 (1937) 17-29.
MONTGOMERY, James. “Al-Ğāhiz, Falsafa, and Hippocrates Arabicus”. Philosophy and Medicine in the Formative Period of Islam. ed. Peter Adamson-Peter E. Pormann. 75-103. London: The Warburg Institu, 2017.
MORELON, Regis. “Doğu İslam Dünyasında 8. ve 11. Yüzyıllar Arasında astronomi”. İslam Bilim Tarihi. çev. Habip Türker, Cemile İpar, ed. Rüşdi Raşid. 39-84. İstanbul: Litera Yayıncılık 2006.
NAWAS, J.A.. “All in the family? Al-Mu‘tasim’s succession to the caliphate as denouement to the lifelong feud between al-Ma’mun and his ‘Abbasid family”. Oriens 38/1-2 (2010), 77-88.
NEDÎM, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. Kitâbü’l-fihrist. nşr. Eymen Fuâd Seyyid. 4 cilt. London: al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 2009.
NORTHEDGE, Alastair. “‛Askar al-Mu‛taṣim: the Central City of Samarra”. Beiträge zur Islamischen Kunst und Archäologie. Ed. Julia Gonnella vd. 4/38-62. Wıesbaden: Reıchert Verlag, 2014.
ÖZAYDIN, Abdülkerim. “Fazl b. Rebî‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/274-275. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
ÖZDEMİR, Mehmet Nadir. “Abbasi Halifesi Mu‘tasım’ın Ordusunda Bulunan Türklerin “Köle” Olup Olmadığı Meselesi”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 18 (2005), 211-230.
ÖZTURAN, Hümeyra. Êthostan Ahlâka -Antik Yunan Ahlâk Literatürünün İslâm Dünyasına İntikali ve Alımlanışı-. İstanbul: Klasik, 2020.
ÖZTÜRK, Levent. İslâm Tıp Tarihi Üzerine İncelemeler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
ÖZTÜRK, Levent. İslam Toplumunda Hristiyanlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
SÂİD el-ENDELÜSÎ, Ebü’l-Kāsım Sâid b. Ahmed b. Abdurrahman. Kitâbü’t- tabakâti’l-ümem. nşr. Luvîs Şeyho (Louis Cheikho). Beyrut: Matbaatü’l- Kâtûlikiyye, 1912.
SERİNSU, Ahmed Nedim. “Ebû Dülef El-İclî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/123. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
SEZGİN, Fuat. Geschichte des Arabischen Schrifttums. 17 Cilt. Leiden: Brill, 1967-2015.
SEZGİN, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik. çev. Abdurrahman Aliy. 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Kültür A. Ş. Yayınları, 2008.
STONEMAN, Richard. “Alexander the Great in the Arabic Tradition”. The Ancient Novel and Beyond. ed. Stelios Panayotakis vd. 3-21. Leiden: E. J. Brill, 2003.
ŞAN, Erman. “Mu‘tasım-Billâh’ın 223/838 Yılındaki Asia Minor Seferi’nin Hedefi: “Küçük Costantinopolis””. Cedrus Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi 8 (2020), 547-561.
ŞENEL, Kübra. “Felsefe-Bilim Tarihi Açısından İbnü’l-Kıftî’nin İhbâru’l-ulemâ bi-ahbâri’l-hükemâ’sı”. Felsefe Tıp ve Tarih -Tabakât Literatürü Üzerine Bir İnceleme-. ed. Mustakim Arıcı. 212-245. İstanbul: Klasik, 2014.
ŞENEL, Samet. Emevîler Döneminde Çeviri Faaliyetleri (661-750). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
TABERÎ, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Târîhu’r-rüsul ve’l- mülûk ve sılatu târîh et-Taberî. thk. Muhammed Ebû Fadl İbrahim. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1387.
TANRIVERDİ, Eyyüp. “Arap Kültüründe Çeviri Çalışmaları ve Huneyn b. İshâk Ekolü”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 12/23 (Haziran 2007) 93-150.
ULLMANN, Manfred. Die Medizin im Islam. Leiden-Köln: Brill, 1970.
ULUIŞIK, Hatice. “İlk Dönem Abbâsî Veliahtları ve Eğitmenleri”. İSTEM 17/33 (2019), 189-211.
VAISSIÈRE, Etienne de la. “Al-Mu'taṣim et l'Ayādgār ī Jāmāspīg”. Studia Iranica 48/1 (2019), 113-119.
VIOLLET, H. “Description du palais de al-Moutasim Fils d'Haroun-al-Raschid a Samarra et de quelques monuments arabes peu connus de la Mesopotamie”. Mémoires Presentes par Divers Savants a l'Académie des Inscriptions et Belles-lettres 12 (1909), 567-594.
VIOLLET, H. “Le Palais d’al-Mu‘tasim, fils d’Haroun-al-Raschid, a Samarra et de quelques monuments arabes peu corpus de la Mesopotamie”. Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles- Lettres 53/5 (1909), 370-375.
WALZER, Richard. Greek into Arabic -Essays on Islamic Philosophy-. Cambridge: Harvard University Press, 1962.
WINKELMANN-LIEBERT, Holger. “Die mihna im Kalifat al-Mu‘tasim.”. Der Islam 80 (2003), 224-83.
YAʿKÛBÎ, Ebû Yaʿkûb Ahmed b. İshâk. Târîh. 3 Cilt. Necef: Mektebetü’l- Haydariyye, 1384/1964.
YILDIZ, Hakkı Dursun. “Mu‘tasım’ın Halife Olmasında Türklerin Rolü”. İsmail Hakkı Uzunçarşılı'ya Armağan, 19-29. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1976.
YILDIZ, Hakkı Dursun. Mu‘tasım Döneminde Abbâsî İmparatorluğu (833-842). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Doktora Tezi, 1965.
YUHANNÂ b. MÂSEVEYH, el-Cevâhir ve ṣıfâtühâ ve fî eyyi beledin hiye ve ṣıfatü’l-gavvâṣîn ve’t-tüccâr. nşr. İmâd Abdüsselâm Raûf. Kahire: 1977.
YÜCESOY, Hayrettin. Ortaçağ İslâm’ında Mesihçi İnançlar ve İmparatorluk Siyaseti. çev. Ahmet Demirhan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.