MÜCTEHİDLERİN TABAKALARI HAKKINDA BİR İNCELEME

Bu makalede, müctehidlerin tabakaları hakkındaki tasnifler tespit edilerek onlar üzerinde bazı değerlendirmeler yapılmıştır. Ülkemizde konuya ilişkin yapılan kimi çalışmalarda genellikle Hanefîlerin tasnifi esas alınmıştır. Bazen Şâfiî fakihlerin tasnifine değinildiği de olmuştur. Ancak Mâlikî ve Hanbelî fakihlerin tasniflerine hiç temas edilmemiştir. Bu sebeple biz, çalışmamızda dört mezhebe göre müctehidlerin mertebelerini inceledik. Fakihler genellikle mezhep imamlarından başlamak üzere mukallidlere doğru sıralanmış ve bu sıralamada değişen sayıda tabaka tayin edilmiştir. Söz konusu tabakaların aşamaları iki ile yedi arasında değişmektedir. Pek çok açıdan değerli olan bu tasnifler çeşitli kusurlar ihtiva etmektedir. Tabakaların hazırlanması ve her bir mertebeyi temsil ettiği düşünülen fakihlerin seçilmesinde yeterince titiz davranılmaması bu kusurlara örnek verilebilir. Bu tabakalarda ittifakla ilk sırada mezhep imamları yer almıştır. Mezhep imamları, mutlak müctehid, mutlak müstakil müctehid ve dinde müctehid gibi vasıflarla ifade edilmiştir. Âlimlerin çoğunluğu, bu fakihlerin hiçbir âlimi taklid etmediği fikrinde birleşmiştir. Bu âlimlere göre müctehidler devri mezhep imamlarıyla son bulmuştur. Hanbelîlerin de dâhil olduğu bir kısım âlim, müctehidlerin her devirde bulunabileceği görüşünü savunmuştur. İkinci sırada yer alan fakihler, mezhepte müctehid, mutlak müntesip müctehid vb. kavramlarla nitelenmiştir. Bu fakihler hakkındaki temel tartışma, onların müstakil müctehid olup olmadığı noktasına odaklanmıştır. Bütün müctehid tabakaları için belirli bir ilmî müktesebat şart kılınmıştır. Son sırada zikredilen mukallidlerin fetva vermesi uygun görülmemiştir.

AN INVESTIGATION ON THE LAYERS OF MUJTAHIDS

In this article, classifications about the ranks of mujtahids are mentioned. Some evaluations have been made on these classifications. Qualitative research method was used in the study. The obtained findings were evaluated and classified under appropriate titles. It is seen that among hundreds of thousands of companions, those who give fatwas are only about one hundred. Fatwas given by most of them do not exceed one or a few. It is known that some of these fatwas are conveyance about a subject. In other words, some of them do not have a real fatwa. It is understood that the companions who do ijtihad in real terms are limited. It was reported that about ten of them were intensely occupied with fatwa and ijtihad. In this context, it should be easily stated that the majority of companions are far from the rank of ijtihad. The same is true for the tābi’in and next generation. Considering the fact that not every one of the scholars in the mujtahid period is at the mujtahid level will be useful in terms of understanding the subject. In some studies on our subject of study in our country, the classification of Hanafis has generally been mentioned. Sometimes the classification of faqih jurists was mentioned. However, the classifications of Malikî and Hanbali faqihs were not mentioned. For this reason, the ranks of four sect mujtahids have been examined in our study. The first classification in the Hanafi sect is belong to the scholar Kemalpaşazâde. Ibn Abidîn and Ömer Nasuhi Bilmen recorded his classification as it is. In this respect, the classification recorded by Ibn Abidin and Bilmen was not mentioned separately.

PDF

___

ABDULAZÎZ EL-BUHÂRÎ, Alâeddîn. Keşfü’l-esrâr ʻan usûli Fahri’l-İslâm el- Bezdevî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
ÂLU İBN TEYMİYYE. el-Müsevvede fî usûli’l-fıkh. Kahire: Matbaatu’l-Medenî, 1983.
APAYDIN, H. Yunus. “Hanefi İctihad Teorisi ve Molla Hüsrev’in Bu Teoriyi Sunumu”. Uluslararası Molla Hüsrev Sempozyumu, 267-274.
APAYDIN, H. Yunus. “Kemalpaşazâde’nin ‘Tabakâtul’l-Fukahâ’sı Neyi Anlatıyor?” Sahn-ı Semândan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl Sempozyum Tebliğleri. ed. Ekrem Demirli vd. 99-104. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
ATAR, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486- 496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
ATEŞ, Mustafa. “Taklid-İctihad Kavramları Bağlamında İbn Âbidîn’in Tabakâtü’l-Fukahâ’ya Dair Özgün Yaklaşımı”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 547-570.
AYDIN, Hakkı. “Kemaleddin İbn’i Hümâm’ın Müctehidler Arasındaki Yeri”. Kemaleddin İbn-i Hümâm’ın Hayatı, Eserleri ve İlmi Kişiliği Sempozyum Tebliğleri, 33-47.
BAYDER, Osman. Kurucu İmama Muhalefetin İmkan ve Sınırı -Hanefi Mezhebi Örneği-. Ankara: Maarif Mektepleri Yayınları, 2018.
BEŞER, Faruk. Bilgi Fıkıh ve İçtihat. İstanbul: Nûn Yayıncılık, 2007.
BİLMEN, Ömer Nasuhi. Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
EBÛ DÂVUD, Süleyman b. el-Eş‘as. es-Sünen. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l- Âlemiyye, 2009.
EBÛ ZEHRA, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
EBÜ’L-FİDÂ, İmâdüddin İsmâil. el-Muhtasar fî târîhi’l-beşer. Kahire: el- Matbaʻatü’l-Huseyniyyeti’l-Mısrıyye, 1907.
ESEN, Bilal. Hanefi Usul Eserlerinde İctihad Teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
FAHREDDİN ER-RÂZÎ, Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ‘ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Câbir Feyyaz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
FÂSÎ, Allâl Muhammed. Makasıdu’ş-şerîati’l-İslâmiyye ve mekârimuhâ. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
GAZZÂLÎ, Ebû Hâmid. el-Vasît fi’l-mezheb. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1997.
HÂKİM EN-NÎSÂBÛRÎ, Muhammed. el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
HALLAQ, Wael b. “İçtihat Kapısı Kapandı mı?” çev. Kamil-Enes Yelek- Eryılmaz. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2017), 457-503.
HATÎB EL-BAĞDÂDÎ, Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l- İslâmî, 2001.
İBN ÂBİDÎN, Muhammed Emin. Mecmûatu resâil İbn Abidîn. b.y.: Dâr Saadet, ts.
İBN ÂBİDÎN, Muhammed Emin. Reddü’l-muhtâr ‘alâ’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
İBN HACER EL-ASKALÂNÎ, Ebu’l-Fazl. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
İBN HAMDÂN, Ahmed. Sıfatu’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî. Dımaşk: el- Mektebü’l-İslâmî, 1380.
İBN HAZM, Ebû Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l- Cedîde, ts.
İBN KAYYİM, Muhammed el-Cevziyye. el-Vâbilü’s-sayyib mine’l-kelimi’t- tayyib,. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1999.
İBN KAYYİM, Muhammed el-Cevziyye. İ‘lâmu’l-muvakkı‘în ‘an Rabbi’l-‘âlemîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
İBN NÜCEYM, Zeynüddin. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dakâik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
İBNÜ’L-ESÎR, İzzeddîn. el-Kâmil fi’t-târîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987-2003.
İBNÜ’L-HÂCİB, Ebû Amr. Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî ‘ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
İBNÜ’S-SALÂH, Ebû Amr. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. Medine-Beyrut: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem-Âlemü’l-Kütübe, 1986.
İBRÂHİM, Muhammed Yüsrî. el-Fetvâ ehemmiyetuhâ, davâbituhâ, âsâruhâ. Medine, 2007.
İNANIR, Ahmet. “İbn Kemal’in Tabakatü’l-Fukahası ve Değerlendirilmesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (2012), 65-86.
KAHRAMAN, Abdullah. “Çağdaş Fakîhler İctihad Kapısını Açabildi mi? (İctihad Teorisi ve Günümüzde İctihad)”. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 2/1 (2009), 53-64.
KARADÂVÎ, Yusuf. el-İctihâd fi’ş-şerîʻati’l-İslâmiyye maʻa nazarâti tahlîliyye fî’l-ictihâdi’l-muʻasır. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1996.
KARADÂVÎ, Yusuf. Şerîʻatü’l-İslâm sâliha li’t-tatbîk fî külli zamân ve mekân. Kahire: Dâru’s-Safva, 1993.
KARAMAN, Hayreddin. İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
KARAMAN, Hayreddin. İslam Hukukunda İctihad. İstanbul: İFAV, 1996.
KARAMAN, Hayreddin. İslâm’ın Işığında Günün Meseleleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
KÂSİMÎ, Muhammed Cemaleddin. el-Fetvâ fi’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1986.
KAYA, Süleyman. “Osmanlı Fetvası Üzerine”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11/22 (2013), 79-125.
KEMALPAŞAZÂDE. Tabakâtu’l-müctehidîn. Kahire: Matba‘atu’l-Cebelâvî, 1976.
KESKİOĞLU, Osman. “Müctehidlerin Dereceleri”. Diyanet İlmi Dergi 6/9-10 (1967), 232-236.
KOCA, Ferhat. “Hanefi Mezhebinde Ebû Hanîfe ile Ebû Yusuf ve Muhammed Arasındaki Hukuki Görüş Farklılıkları”. EKEV Akademi Dergisi 8/18 (2004), 143-160.
KURTUBÎ, Ahmed b. Ömer. el-Müfhim li-mâ eşkele min Telhîsi kitâbi Müslim. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr-Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1996.
LEKNEVÎ, Abdulhay. en-Nâfiʻu’l-kebîr limen yutâliʻu’l-Câmiʻa’s-sagîr. Pakistan: İdâratu’l-Kur’an, 1990.
MAKRÎZÎ, Takıyyüddîn. İmtaʻu’l-esmâʻ bima li’n-nebiy mine’l-ahvâl ve’l-emvâl ve’l-hafede ve’l-metaʻ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
MEKKÎ, Muhammed b. Ali. Davâbitu’l-fetvâ. İskenderiyye: Dâru’l-Furkân, 1418.
MERCÂNÎ, Şihabeddin Hârûn el-Kazanî. Nâzûratu’l-hak fî farziyyeti’l-ʻişâ’ ve in lem yegibi’ş-şafak. İstanbul-Amman: Dâru’l-Hikme-Dâru’l-Feth, 2012.
MERDÂVÎ, Ebu’l-Hasan. el-İnsâf fî maʻrifeti’r-râcih mine’l-hilâf ʻalâ mezhebi’l- İmâmi’l-mübeccel Ahmed b. Hanbel. Kahire: Matbaʻatü’s-Sünneti’l- Muhammediyye, 1955-1956.
MÜSLİM, Ebu’l-Hüseyin. Sahîhu Müslim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l- Arabiyye, 1991.
NARİN, İsmail. “Celâleddin es-Süyûtî’nin İctihad Anlayışı”. Usûl 30 (2018), 85-108.
NEVEVÎ, Ebû Zekeriyyâ. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. Mısır: İdâretü’t- Tıbâ‘ati’l-Münîriyye, ts.
OKUYUCU, Nail. “Mezhebe Karşı İctihad: Şevkânî’nin İctihad Düşüncesi ve Mezhep Eleştirisi”. Dîvân 15/28 (2010), 177-211.
ÖMERÎ, Nâdiye Şerif. el-İctihâd fî’l-İslâm asluhû, ahkâmuhû, âfâkuhû. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
ÖZDEMİR, Ahmet. “İmam Ebû Yûsuf’un Fukahâ Tabakâtındaki Yeri”. The Journal of Academic Social Science Studies 6/3 (2013), 491-508.
SÂVÎ, Ahmed b. Muhammed. Bulğatu’s-sâlik li-akrebi’l-mesâlik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
SÜBKÎ, Ebû Nasr Tâceddîn Abdulvehhâb b. Ali. Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. Kahire: Dâru Hicr, 1992.
SÜBKÎ, Tâceddîn. Cemʿu’l-cevâmiʿ fî ʿilmi usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2003.
SÜYÛTÎ, Celâleddin. er-Red ala men ahlede ile’l-ard ve cehile enne’l-ictihâde fî külli asrin fard. Kahire: Mektebetü’s-Sakâfeti’d-Dîniyye, ts.
ŞAH VELİYYULLAH, Ahmed ed-Dihlevî. Hüccetullahi’l-bâliğa. Beyrut: Dâru’l- Cîl, 2005.
ŞAH VELİYYULLAH, Ahmed ed-Dihlevî. İkdu’l-cîd fî ahkâmi’l-ictihâd ve’t- taklîd. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1978.
ŞENER, Abdulkadir. “İslâm Hukukunda İctihad ve Taklid Problemi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/ (1981), 375-387.
ŞEVKÂNÎ, Muhammed b. Ali. İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ‘ilmi’l-usûl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1999.
TABERÂNÎ, Ebu’l-Kâsım Süleyman. el-Mu’cemü’l-evsat. Kahire: Dâru’l- Harameyn, 1995.
TÜRKÎ, Abdullah b. Abdulmuhsin. el-Mezhebü’l-Hanbeliyye dirâse fî târîhih ve semâtih ve eşhera aʻlâmih ve müellefâtih. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2002.
VECDİ, Akyüz. Hayatın İçinden Fıkıh. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1999.
YAMAN, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
YARBA, Rıdvan. Sünnete Lafzî/Şeklî Yaklaşım İddiaları Bağlamında Ebû Hüreyre’nin Sünnet Anlayışı. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
YARBA, Rıdvan. “Tartışmalı Bazı Hadisleri ve Fetvaları Bağlamında Ebû Hüreyre’nin Fakîhliği Meselesi”. İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe III (Sahâbe ve Dirâyet İlimleri), 151-178.
ZERKEŞÎ, Bedreddin Muhammed. Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1992.
ZUHAYLÎ, Vehbe. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.