Ütopya, karşı-ütopya ve türk edebiyatında ütopya geleneği

Platon’un Devlet’inden beri ideal bir toplum düzeni isteği insanoğlunu ütopyalar tasarlamaya götürmüştür. Öte yandan ütopyada, özgürlükten, eşitlik adına vazgeçilmesi ütopyayı totalitaryen bir tasarıya dönüştürmüş bu da ütopyaların, karşıütopyasını da beraberinde getirmesine yol açmıştır. Karşıütopyaların ortak özelliği, toplumları gelecekte bekleyen tehlikeleri göstermektir. Ütopya, Avrupa merkezli bir türdür. Müslüman toplumlarda ütopyanın gelişmemesi İslam ile ilişkilendirilmiş, İslam medeniyeti içinde yazılan metinlerin dünyayı değiştirmeye yönelik değil süslemeye yönelik olduğu iddia edilmiştir. Türk edebiyatında ilk ütopik metinler ise yıkılmaya yüz tutan Osmanlı Devleti’ni kurtarmaya yönelik çabalarla paralel yazılan rüyalardır. Bir başka bunalım dönemi olan Servet- i Fünûn’da da Yeşil Yurt girişimi gibi ütopyalara rastlanır. Cumhuriyetin ilanından sonra 1930’lu yıllarda ulus-devlet düşüncesini destekleyen ütopya türünde romanların yoğun olarak yazıldığı görülür. 1965’ten sonra geleceğe dönük karamsar bakış öne çıkmakta, bu nedenle edebiyatımızda ütopyadan çok karşı-ütopya yazılmaktadır. Bu durum sosyal hayatla da yakından ilişkilidir. Dolayısıyla edebiyatımızdaki karşıütopyaların, sosyolojik birer ikaz olarak değerlendirilmesi de mümkündür.

PDF

___

Adıvar, Halide Edip (1912). Yeni Turan. İstanbul: Orhaniye Matbaası.

Ağaoğlu, Ahmet (1930). Serbest İnsanlar Ülkesi. İstanbul: Sanayi-i Nefise Matbaası.

Akaş, Cem (2001). Olgunluk Çağı Üçlemesi. İstanbul: Yapı Kredi Yay.

Akçay, Ahmet Sait (2001). “Doğunun Ütopyası: Bireyin Ütopyası”. Parşömen 3(2): 39-51.

Alatlı, Alev (1999). Kâbus. İstanbul: Everest Yay.

Alatlı, Alev, (2001). Rüya. İstanbul: Everest Yay.

Ali Kemal (1329/ 1913). Fetret. Dersaadet [İstanbul]: Muhtar Halid Kütübhanesi, Matbaa-i Hayriye ve Şürekası.

Altan, Çetin (1985). 2027 Yılının Anıları. İstanbul: Özgür Yay.

Bacon, Francis (2006). Yeni Atlantis. Çev. Cenk Saraçoğlu. İstanbul: Bordo Siyah Klasik Yay.

Bayar, Zühtü (1999). Sahte Uygarlık. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

Booker, M. Keith (1994). The Dystopian Impulse in Modern Literature. London: Greenwood Press.

Campanella, Tomasso (1996). Güneş Ülkesi. Çev. Vedat Günyol ve Haydar Kayzan. İstanbul: Sosyal Yay.

Cioran, E. M. (1999). Tarih ve Ütopya. İstanbul: Metis Yay.

Dayıoğlu, Gülten (2006). Işın Çağı Çocukları. İstanbul: Altın Kitaplar Yay. DR. (2002). Uykusuzlar. Ankara: Vadi Yay.

Gürses, Sabri (1996). Boşvermişler. İstanbul: Mitos Yay.

İbn Tufeyl (2006). Hayy Bin Yakzan. Çev. Babanzâde Reşid. Haz. Mustafa Uluçay. İstanbul: Etkileşim Yay.

İslam, Ayşenur Külahlıoğlu (2007). “İsmail Gaspıralı’nın Darürrahat Projesinde Ütopik İzlekler”. Edebiyat ve Dil Yazıları. Ed. Ayşenur Külahlıoğlu İslam ve Süer Eker. Ankara: Grafiker Yay.

İsmail Gaspıralı (2003). Roman Hikâyeleri Darürrahat Müslümanları. Haz. Yavuz Akpınar, Bayram Orak ve Nazım Muradov. İstanbul: Ötüken Yay.

Karaca, Birsen (1994). Rus Edebiyatından Nikolay Gavriloviç Çernişevsi’nin ‘Şto delat?’ (Ne yapmalı), Yevgeni İvanoviç Zamyatin’in ‘Mıy’ (Biz) ve Türk Edebiyatından Peyami Safa’nın ‘Yalnızız’ Adlı Eserinde Ütopya. Yüksek Lisans Tezi. Ankara.

Karaosmanoğlu, Yakup Kadri (1934). Ankara. İstanbul: İletişim Yay.

Kaynardağ, Arslan (1993). “Türk Yazın ve Düşünce Tarihinde Ütopya”. Varlık 1025 (Şubat): 12-13.

Kılıç, Engin (2004). “Tanzimattan Cumhuriyet’e Edebi Ütopyalara Bir Bakış”. Kitaplık 76 (Ekim): 73-87.

Koçak, Gülayşe (2004). Topaç. İstanbul: Kanat Kitap.

Kumar, Krishan (2006). Modern Zamanlarda Ütopya ve Karşı-ütopya. İstanbul: Kalkedon Yay.

Mehmet Murat (1891). Turfanda mı Yoksa Turfa mı?. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası.

Mimaroğlu, İlhan (1997). Yokistan Tasarısı. İstanbul: Pan Yay.

Nar, Ali (2002). Uzay Çiftçileri. İstanbul: Elif Yay.

Oskay, Ünsal (1993). “Ütopyan Düşünce ile Distopian Düşünce ya da Batılılaşmanın Yolunun Açıldığı Toplumlarla Açılamadığı ‘Doğulu’ Toplumlar”. Varlık 1025(Şubat): 6-8.

Özdemir, Burak (2002). Yıl 2 Bin Yüz 2. İstanbul: Remzi Kitabevi.

Özdeş, Müfit (1996). Son Tiryaki. İstanbul: Metis Yay.

Özgül, M. Kayahan (1988). “Bir Ütopya Taslağı: Hayat-ı Muhayyel”. Türk Dünyası Araştırmaları 53: 133-160.

Özgül, M. Kayahan, (2004). Türk Edebiyatında Siyasî Rüyalar. Ankara: Hece Yay.

Said, Edward (1985). Beginnings. New York: Columbia University Press.

Safa, Peyami (1996). Yalnızız. İstanbul: Ötüken Yay.

Sarcey, Michéle Riot vd. (2003). Ütopyalar Sözlüğü. Çev. Turhan Ilgaz. İstanbul: Sel Yay.

Somay, Bülent (2001). “Bülent Somay ile Edebiyat ve Ütopya Üzerine”. Röportajı yapan: Ahmet Sait Akçay. Parşömen 3(2): 1-12.

Şasa, Ayşe (2004). Şebek Romanı. İstanbul: Gelenek Yay.

Şenel, Adam (1993). Ozmos Kronos. İstanbul: Ayrıntı Yay.

Şenel, Adam, (2003). Teleandregenos Ütopyasında Evlilik Hayatı. İstanbul: İmge Kitabevi Yay.

Tek, Müfide Ferit (1918). Aydemir. İstanbul: Halk Kütüphanesi.

Turan, Güven (2004). “Yokülkeler… Düş Ülkeler”. Kitaplık 76 (Ekim): 63-65.

Türkeş, A. Ömer (2005). “‘Önce Hayaller Ölür’”. Milliyet Sanat 550 (Ocak):86-87.

Uzuner, Buket (2006). Balık İzlerinin Sesi. İstanbul: Everest Yay.

Yavuz, Hilmi (2003). Kara Güneş. İstanbul: Can Yay.

Ziya Gökalp Külliyatı-Limni ve Malta Mektupları (1965) . Ed. Fevziye Abdullah Tansel. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.