YASEMİN BEYAZIT

Tanzimat Devri Şeyhülislâmlarından Meşrebzâde Arif Efendi ve Kadılık Kurumundaki İstihdam Sorunu

Osmanlı ilmiyye teşkilatında uygulanan rotasyon sistemi ve mansıblara atanmayı bekleyen adayların her geçen gün mevcut kadrolara göre fazlalaşması klasik dönemden itibaren kasaba kadılıklarında istihdam sorununu ortaya çıkarmıştır. Bu sorun klasik sonrası dönemde de katlanarak artmış ve yaygın biçimde uygulanan niyâbet sistemi de bu soruna eklemlenmiştir. Tanzimat'ın ilanıyla birlikte öncelikle iltizam sisteminin kaldırılması ile kadı ve nâib arasında kurulmuş olan kazanç birlikteliğine son verilmiştir. Tanzimat reformlarını benimseyen Şeyhülislâm Meşrebzâde Arif Efendi'nin şeyhülislâmlık dönemi ilmiyye teşkilatı açısından önemli bir süreç olmuş ve 1855 yılında çıkarılan Nüvvâb Nizamnâmesi ile nâiblik statüsü merkezileştirilmiş, müteakibinde nâib yetiştirmek için Muallimhâne-i Nüvvâb adı verilen bir mektep kurulmuştur. Bu uygulamalar kadılıktan nâibliğe geçiş sürecini başlatmış ve kadılık kurumu nâibliğin gölgesinde kalarak itibarileşmeye başlamıştır. Çıkarılan Tevcîhât Nizamnâmesi ile de klasik dönemden itibaren var olan kasaba kadılıklarındaki istihdam sorununu hafifletme noktasında önemli adımlar atılmış ve silkler arası geçiş yasaklanmıştır

Meşrebzâde Arif Efendi, a Şeyhülislâm of the Tanzimat Period, and the Problem of Unemployment in the Institution of the Qadi

: From the classical age onwards, a problem of unemployment emerged in the town qadi institutions due to the job rotation system implemented in the Ottoman Ilmiyye as well as the increase in the number of candidates waiting to be appointed to existing posts. This problem became even more acute in the postclassical age together with the widely used niyabet system. With the declaration of the Tanzimat, the iltizam system was abolished, and this led to the termination of income sharing between the qadi and the naib. The period of Şeyhülislâm Meşrebzâde Arif Efendi, who adopted the Tanzimat reforms, was important for the Ilmiyye. The Nüvvâb Nizamnâme, which was passed in 1855, enabled the centralization of the status of the naib, and following this, Muallimhâne-i Nüvvâb, a school for training naibs, was established. All these developments initiated the transition from the institution of the qadi to that of the naib, eventually leading to the weakening of the qadi institution. The passing of the Tevcîhât Nizamnâme also made significant contributions to solving the unemployment problem.

PDF

___

A. Arşiv Kayıtları ve Kaynak Eserler
Ahmed Lütfi Efendi Tarihi (1984). Haz. Münir Aktepe. C.IX. İstanbul: Edebiyat Fakül- tesi Matbaası.
Düstûr-ı Atîk (1279). Matbaa-i Âmire.
İcmâl-i Kuzât-ı Anadolu Defteri (1254/1838-1839). Yazma 140. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi.
İcmâl-i Kuzat-ı Rumeli Defteri (1265/1848). Yazma 141. Türk Tarih Kurumu Kütüp- hanesi.
İcmâl-i Kuzat-ı Rumeli Defteri (1257/1841). Yazma 144. Türk Tarih Kurumu Kütüp- hanesi.
İlmiyye Sâlnâmesi, Osmanlı İlmiyye Teşkîlâtı ve Şeyhülislâmlar (1998). Haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmed Nezih Galitekin ve Cevdet Dadaş. İstanbul: İşaret Yay.
Kazâ Tevcîh Defteri. Yazma 566. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi.
Mustafa Nuri Paşa (1980). Netayicü'l-Vukuat, Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi. C.III-IV. Haz. Neşet Çağatay. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar Kitâb-ı Müstetâb-Kitab-ı Mesâlihi'l Müslimîn ve Menâfi'i'l-Mü'minîn-Hırzü'l-Mülûk (1988). Haz. Yaşar Yücel. Anka- ra: Türk Tarih Kurumu Yay.
Rumeli Kadıaskerliği Ruznâmçesi (RKR)(989/1581). Nuruosmaniye Kütüphanesi 5193/2.
Takvim-i Vekayi. Def'a 521. 18 Receb 1271.
Takvim-i Vekayi. Def'a 522. 5 Şevval 1271.
Tarih-i Cevdet (1981). C.2. İstanbul: Üçdal Neşriyat.
Tarih-i Naima (2007). C.III. Haz. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. Tarih-i Raşid. C.IV.
B. Araştırma Eserleri
Akiba, Jun (2005a). "Social Origins of Late Sharia Judges: Some Observations On Mobility and İntegration". Journal Of Asıan and African Studies 69: 65-97.
Akiba, Jun (2005b). "From Kadı to Nâib: Reorganization of The Ottoman Sharia Judiciary in the Tanzimat Period". Frontiers of Ottoman Studies: State, Province, and West. London: I.B.Tauris: 43-60.
Akiba, Jun (2007). "Kadılık Teşkilâtında Tanzimatın Uygulanması: 1840 Tarihli Talîmname-i Hükkâm". Osmanlı Araştırmaları XXIX: 9-40.
Akiba, Jun (2008). "Son Dönem Osmanlısında Kadılık Kurumu". Osmanlı İlmiyyesi, Bisav Bülten: 51-59.
Altunsu, Abdülkadir (1972). Osmanlı Şeyhülislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası . Arık, Feda Şamil (1997). "Osmanlılar'da Kadılık Müessesi", OTAM 8: 1-72.
Beyazıt, Yasemin (2007). "Rumeli Kadılıkları ve Rütbelerine Dair Bir Yazma". Belgeler XXVIII(32): 11-56.
Beyazıt, Yasemin (2009). Osmanlı İlmiyye Tarîkinde İstihdam ve Hareket: Rumeli Kadıaskerliği Ruznamçeleri Üzerine Bir Tahlil Denemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Bingöl, Sedat (2004). Tanzimat Döneminde Yargı Reformu (Nizamiye Mahkemeleri'nin Kuruluşu ve İşleyişi 1840-1876). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yay.
Bolat, Cahide (1993). Tanzimat Döneminde Kadılık Kurumu. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
Bozkurt, Gülnihal (1996). Batı Hukukunun Türkiye'de Benimsenmesi Osmanlı Devleti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne Resepsiyon Süreci (1839-1939). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Cihan, Ahmet (2004). Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı. İstanbul: Birey Yay. Çadırcı, Musa (1997). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Çadırcı, Musa (1982). "Tanzimatın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğu'nda Kadı- lık Kurumu ve 1838 Tarihli 'Tarîk-i İlmiyye'ye Dair Ceza Kânunname'si". Tarih Araştırmaları Dergisi XIV(25): 139-161.
Danişmend, İ.Hakkı (1961). İzahlı Osmanlı Kronolojisi. İstanbul. Türkiye Yayınevi. Ekinci, Ekrem Buğra (2004). Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri. İstanbul. Arı Sanat Yay.
Erünsal, İsmail (1981). "Nuruosmaniye Kütüphanesinde Bulunan Bazı Kazâsker Ruznâmçeleri". Tarih Enstitüsü Dergisi X-XI: 3-15.
Feyzioğlu, Hamiyet ve Selda Sezer-Kılıç (2005). "Tanzimat Arifesinde Kadılık-Naiplik Kurumu". Tarih Araştırmaları Dergisi 24(38): 31-52.
İnalcık, Halil (1957). "Mahkeme". İslam Ansiklopedisi. C. VII. İstanbul: MEB Yay. 149-151.
---- (1988). "The Ruznâmçe Registers Of The Kadıasker of Rumeli As Preserved In The İstanbul Müftülük Archıves". Turcica XX: 251-275.
---- (2006). "Tanzimatın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri". Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. Haz. Halil İnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu. Ankara: Phoenix Yay. 109-131.
---- (2007). "Kazasker Ruznâmçe Defterine Göre Kadılık". Adalet Kitabı. Haz. Bülent Arı ve Selim Aslantaş. Ankara: Adalet Bakanlığı Yay. 117-137.
İpşirli, Mehmet (1991). "Meşrebzâde Arif Efendi". İslam Ansiklopedisi. C.3. Ankara: Diyanet Vakfı Yay. 365.
---- (1997). "Osmanlı Devleti'nde Kazâskerlik (XVII. Yüzyıla Kadar)". Belleten LXI(232): 597-699.
---- (2006). "Nâib". İslam Ansiklopedisi. C.32. Ankara: Diyanet Vakfı Yay. 312-313.
Karal, Enver Ziya (1995). Osmanlı Tarihi. C.VI. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. Mumcu, Ahmet (1985). Tarih İçindeki Genel Gelişimiyle Birlikte Osmanlı Devletinde Rüşvet (Özellikle Adlî Rüşvet). İstanbul: İnkılap Kitabevi.
---- (2007a). Osmanlı Hukukunda Zulüm Kavramı. Ankara: Phoenix Yay.
---- (2007b). "Tanzimat Döneminde Türk Hukuku". Adâlet Kitabı. Ankara: Adalet Bakanlığı Yay: 187-205.
Ortaylı, İlber (1994). Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı. Ankara: Turhan Kitabevi.
Özergin, M. Kemal (1988). "Rumeli Kadılıklarında 1078 Düzenlemesi". Ord. Prof. Dr. İsmail Hakkı Uzunçarşılı'ya Armağan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. 251-309.
Özkaya, Yücel (1977). Osmanlı İmparatorluğu'nda Ayanlık. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Seyitdanlıoğlu, Mehmet (1994). Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Unan, Fahri (1998). "Osmanlı İlmiyye Tarîkinde "Pâye"li Tâyinler Yâhut Devlette Kazânç Kapısı". Belleten LXII(233): 41-64.
---- (2004). "Mevleviyyet". İslam Ansiklopedisi. C.29. Ankara: Diyanet Vakfı Yay. 467-468.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı (1988). Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Yakut, Esra (2005). Şeyhülislâmlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yay.
Yurdakul, İlhami (2008). Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı'nda Reform 1826-1876. İstanbul: İletişim Yay.