Osmanlı Sufiliğinde İbnü'l-Arabi Etkisi: XVII. Yüzyıldan Üç Sufi

Özet: İslâm dünyasındaki sınırlar ya da sert muhalefet İbnü'l-Arabî'nin ünü ve fikirlerinin yayılmasına engel olamadı. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu'ndaki etkisi, genişliği ve derinliği ile dikkat çeker. Bu sebeple, İbnü'l-Arabî'nin Osmanlı sûfîliği üzerindeki etkisinin incelenmesi Osmanlı sosyal tarihi açısından büyük bir öneme sahiptir. İbnü'l-Arabî'ye veya onun hakkındaki eleştirilerin yoğunlaştığı vahdet-i vücûda taraftar olmak, Osmanlı İmparatorluğu' nda her zaman idam veya sürgün anlamına gelmiyordu. Yönetimin ve ulemanın tepkisini çeken daha ziyade vahdet-i mevcuda kayan ifadeler ve bunun siyasî iddialarla birleşmesiydi. Ancak XVII. yüzyılda İbnü'l-Arabî'nin muhalifleri ile sûfîler arasındaki polemik yeniden alevlendi. Bu dönemde Niyazî-i Mısrî, Karabaş Veli ve Osman Fazlı, İbnü'l-Arabî'ye ilgi duyan isimler arasındaydı. Gerek bu ilgileri gerekse tasavvufî yorumları ile ulema ve yönetimi tedirgin ettiler. Her üçünün sürgününde bu tedirginlik kadar yönetim çevreleriyle olan ilişkileri de etkili olacaktı.

The Impact of Ibn al-Arabi on the Ottoman Sufism: Three Sufis from the 17th Century

Abstract: Boundaries or severe opposition against Ibn al-Arabi in the Islamic world were not impediments for the expansion of his fame and his thoughts. His influence in Ottoman territories attracts attention especially by, its scope and depth. Therefore, the study of Ibn al-Arabi's influence on the Ottoman Sufism is of great importance in Ottoman social historiography. Being on the side of Ibn al-Arabi or his views namely wahdat al-wujud about, which criticism on him was intene, did not always mean execution or exile in the Ottoman Empire. The what caused reactions from the administrations or ulema was rather statements bordering the nations of "Wahdat al-wujud" and their connections to currentpolitics expressions directing towards wahdat al-mevcud and their mixture with political claims took reaction of the administration and ulema. However, polemics between opponents of Ibn al-Arabi and sufis intensified in the 17th century. İn this period, Niyazi-i Mısri, Karabaş Veli and Osman Fazlı among those who had an interest in Ibn al-Arabi. Both this interest and their understanding of sufism worried the administration of the time and the ulema. Their relations with administrative circles and the aforementioned uneasiness were to cause on their exile.

___

Abdurrahman Abdi, Vekâyînâme-i Abdi Paşa, TTK Kütüphanesi, Yazma Eserler, Nr. 44.

Addas, Claude (2003), İbn Arabi Kibrit-i Ahmer'in Peşinde, (Çev. Atilla Ataman), İstanbul: Gelenek.

Afîfî, Ebu'1-Alâ (1999), Muhyiddin İbnu'l-Arabi'nin Tasavvuf Felsefesi, (Çeviren Mehmed Dağ), İstanbul: Kırkambar Yayınları.

Afîfî, Ebu'1-Alâ (2002), Fusûsu'l-Hikem Okumaları İçin Anahtar, (Türkçesi Ekrem Demirli), İstanbul: İz.

Aşkar, Mustafa (2004), Niyazî-i Mısrî Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İstanbul: İnsan.

Bursalı Mehmed Tahir (1333), Osmanlı Müellifleri, I, İstanbul.

Chittick, C. William (1989), The Sufi Path of Knowledge: ibn al-'Arabi's Metaphysics of Imagination, Albany: SUNY Pres,

Chittick, C. William (1994), "Rumi and wahdat al-wujud", Poetry and Mysticism in Islam: The Heritage of Rumi, (Ed. A. Banani, R. Hovannisian and G. Sabagh), Cambridge.

Chittick, C. William (2003), Hayal Âlemleri İbn Arabi ve Dinlerin Çeşitliliği Meselesi, (Türkçesi Mehmet Demirkaya), İstanbul: Kaknüs.

Chodkiewicz, Michel (1991), "The Diffusion of Ibn 'Arabi's Doctrine", Journal of the Muhyiddin Ibn 'Arabi Society, IX: 36-57.

Chodkiewicz, Michel (2005), "İbn Arabi'nin Öğretisinin Osmanlı Dünyasında Karşılanışı", Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Hazırlayan A. Yaşar Ocak, Ankara:TTK Yayınları.

Chodkiewicz, Michel (2003), Sahihiz Bir Umman-Hakikat, Şeriat ve İbn Arabî-, (Çeviren Atila Ataman), İstanbul: Gelenek.

Corbin, Henry (1981), Creative Imagination in the Sufism of Ibn Arabi (Translated from the French by R. Manheim), Princeton.

Çavuşoğlu, Semiramis (1990), The Kadizâdeli Movement: An Attampt of Şeri'at-Minded Reform in the Ottoman Empire, Princeton University.

Erdem, Hüsameddin (1990), Bir Tanrı-Âlem Münasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vücûd, Ankara: Kültür Bakanlığı.

Erdoğan, Kenan (1993), Niyazî-i Mısri Hayatı, Edebî Kişiği, Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens. Erzurum.

Le Gali, Dina (1992), The Ottoman Naqshbandiyya in the Pre-Mujaddidi Phase: A Study in Islamic Religious Culture and its Transmission, Princeton University.

Gölpınarlı, Abdülbaki (1972), "Niyazî-i Mısrî", Şarkiyat Mecmuası, VII: 183-226.

Harîrîzâde, (Kemaleddin), Tibyânu Vesâili'l-Haka'ik, Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, Fatih Nr. 432/Milli Ktp. MFA C 441, III.

Hirtenstein, Stephen (1999), The Unlimited Mercifier The Spiritual Life and Thought of Ibn Arabi, Oxford.

Holbrook, Victoria Rowe (1991), "Ibn 'Arabi and Ottoman Dervish Traditions: The Melâmî Supra Order", Journal of the Muhyiddin Ibn 'Arabi Society, IX: 18-35.

Holbrook, Victoria Rowe (1992), "Ibn 'Arabi and Ottoman Dervish Traditions: The Melâmî Supra Order", Journal of the Muhyiddin Ibn 'Arabi Society, XII: 15-33.

Hüseyin Vassaf, Sefme-i Evliya, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar IV-V.

İbrahim Has, Menâkıb-ı Hazret-i Şeyh Hasan Ünsî, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, Nr. 4607.

İbrahim Rakım, Vâkıât-ı Mısrî, Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir, Nr. 790.

İsmail Hakkı Bursevî (1997), Kitâbü'n-Netîce, (Hazırlayanlar Ali Namlı-İmdat Yavaş),İstanbul: İnsan Yayınları.

Izutsu, Toshihiko (1999), ibn Arabi'nin Fusûs'undaki Anahtar-Kauramlar, (Türkçesi A. Yüksel Özemre), İstanbul: Kaknüs Yayınları.

Kara, Kerim (2003), Karabaş Velî Hayatı, Fikirleri, Risaleleri, İstanbul: İnsan Yayınları.

Kara, Mustafa (1994), Niyazi-i Mısri, Ankara: TDV

Kara, Mustafa (2005), Dervişin Hayatı Sûfînin Kelâmı, İstanbul: Dergâh Yayınları.

Kara, Mustafa (2004), Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Sır Yayıncılık,.

Karabaş Veli, Şerh-i Fusûsu'l-Hikem, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, Nr. 2225.

Karahan, Abdülkadir (1980), "Kendi Elyazısı Hatıratına Göre Niyazî-i Mısrî'nin Bâzı Mistik Görüşleri", Türkiyat Mecmuası, XIX: 93-98.

Katip Çelebi (1309), Mîzânul-Hakkfî ihtiyari'l-Ehakk, İstanbul.

Keklik, Nihat (1966), Muhyiddîn İbn'ül-Arabî: Hayatı ve Çevresi, İstanbul.

Keklik, Nihat (1990), İbn 'ül-Arabi'nin Eserleri ve Kaynakları için Misdak Olarak el-Fûtûhât el-Mekkiyye, Ankara: Kültür Bakanlığı

Kılıç, M. Erol (1996), "Fusûsü'l-Hikem", TDVİA, XIII: 230-237.

Kılıç, M. Erol (1999), "İbnü'l-Arabî, Muhyiddin", TDVİA, XX: 493-516.

Kurnaz, Cemal-Tatçı, Mustafa (2001), Türk Edebiyatında Şathiyye, Ankara: Akçağ.

Lekesiz, Hulusi (1997), XVI. Yüzyıl Osmanlı Düzenindeki Değişimin Tasfiyeci (Püritanist) Bir Eleştirisi: Birgivî Mehmed Efendi ve Fikirleri, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens. Doktora Tezi, Ankara.

Mehmed Murad (1332), Tarih-i Ebu'l-Faruk, İstanbul.

Muslu, Ramazan (1994), İsmail Hakkı Bursevî ve Temâmü'l-Feyz Adlı Eseri (Birinci Kısım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens.

Naima (1280), Tarih-i Naima, V-VI, İstanbul.

Namlı, Ali (1994) İsmail Hakkı Bursevî ve Temâmü'l-Feyz Adlı Eseri (İkinci Kısım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens.

Namlı, Ali (2001), "İsmail Hakkı Bursevî", TDVİA, XXIII: 102-106.

Nasr, Seyyid Hüseyin (2003), Üç Müslüman Bilge, (Çev. Ali Ünal), İstanbul: İnsan.

Nazmi Efendi, Hediyyetü'l-İhvan, Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, Nr. 495 (Milli Ktp. MFA 1525).

Niyazî-i Mısrî, Risâle-i Vahdet-i Vücûd, Milli Kütüphane, Yz. A 4409..

Niyazî-i Mısrî, Risâle-i Es'ile ve Ecvibe-i Mutasavvıfâne, Milli Kütüphane, Yz. A 2482/4.

Niyazî-i Mısrî, Mecmua, Bursa Eski Eserler Kütüphanesi, Orhan Bölümü, Nr. 690 (Milli Kütüphane, MFA-A-1693).

Niyazî-i Mısrî (1971), Mevâidü'l-İrfan, (Notlarla Çeviren Süleyman Ateş), Ankara: EmelMatbaası.

Niyazî-i Mısrî, Risâle-i Hüseyniye, Milli Kütüphane, Yz. A 3036/1.

Nureddin Efendi, Mi'yâru't-Tarika Tercümesi, Milli Kütüphane, Yz. A. 5535/3.

Ocak, A. Yaşar (1985), "İbn Kemal'in Yaşadığı XV ve XVI. Asırlar Türkiyesi'nde İlim ve Fikir Hayatı", Şeyhülislâm İbn Kemal Sempozyumu, 26-29 Haziran 1985 Tokat.

Ocak, A. Yaşar (1983), "XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Dinde Tasfiye (Püritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi", Türk Kültürü Araştırmaları (Prof. Dr. Kadri Timurtaş'ın Hatırasına Armağan), XVII-XXI/1-2, 1979-1983:208-225.

Öngören, Reşat (2000), Osmanhlar'da Tasavvuf Anadolu'da Sûfiler, Devlet ve Ulemâ(XVI. Yüzyıl), İstanbul: İz.

Raşid (1282), Tarih-i Raşid, I, İstanbul.

Safayi, Tezkire-i Safayi, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 2549 (Mikrofilm Arşivi 769), II.

Senayi, Menâkıb-ı Hazret-i Şeyh Nasuhî, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 4573/1, Milli Ktp. MFA 1224.

Şeyhi Mehmed Efendi (1989), Vekayiü'l- Fudalâ, (Neşre Hazırlayan Abdülkadir Öz- can), İstanbul: Çağrı Yayınları

Tahralı, Mustafa (1994), "Muhyiddin İbn Arabî ve Türkiye'ye Tesirleri" Kubbealtı Akademi Mecmuası, sayı 1, Ocak, 26-35.

Tahralı, Mustafa (1999), "A General Outline of the Influence of Ibn 'Arabi on the Ottoman Era", Journal of the Muhyiddin Ibn 'Arabi Society, XXVI, 43-54.

Tahralı, Mustafa (2002), Ahmed Avni Konuk Fusüsu'l-Hikem Tercüme ve Şerhi, (Hazırlayanlar Mustafa Tahralı-Selçuk Eraydın), II, İstanbul.

Terzioğlu, Derin (1999), Sufi and Dissedent in the Ottoman Empire: Niyazi-i Mısri (1618-1694), Harvard University (Dok. Tez.)

Uludağ, Süleyman (1995), İbn Arabi, Ankara:Türkiye Diyanet Vakfı.

Uluç, Tahir (2006), "İbn Arabi'de Mistik Sembolizm", Tasavvuf, Ocak-Haziran, sy.16, 151-190.

Yıldız, Sâkıb (1991), "Atpazarî Osman Fazlı", TDVİA, IV, 83-85.

Zilfi, Madeline C. (1999), "Kadızâdeliler: Onyedinci Yüzyıl İstanbulu'nda Dinde İhya Hareketleri", (Çev. M. Hulusi Lekesiz), Türkiye Günlüğü, 58/Kasım-Aralık: 65-79.