Kazak Kültürel Hayatında Tatarların Etkisi ve Kazak Ceditçiliğinin Gelişimi

Orta Asya’nın geniş bozkırları ile Türklerin anayurdu Altaylara kadar geniş bir coğrafyada yaşayan Kazaklar, 15. yüzyılda Kazak Hanlığı’nın kurulmasıyla birlikte tarih sahnesine çıktılar. 18. yüzyılda Kazak bozkırlarına doğru başlayan Rus istilası, 19. Yüzyılın başında Kazakistan’ın Rus hâkimiyeti altına girmesiyle sonuçlandı. Rus istilasıyla birlikte göçebe ve yarı göçebe olarak yaşayan Kazakların kültürel hayatında Tatar etkisi gözükmeye başladı. Bu etki, öncelikle Kazakistan’a gelen Tatar din adamları ve tüccarları vasıtasıyla gerçekleşti. İdil-Ural bölgesinde açılan Tatar medreselerinde Kazak öğrencilerin eğitime başlamaları ile birlikte Kazak kültürel hayatındaki Tatar etkisi daha yoğun hissedildi. Özellikle bu medreselerde etkili olan Ceditçi düşünceler, Kazak kültürel hayatında da kendini gösterdi. Çalışmamızın amacı tarihi süreç içinde Tatarların, Kazaklar üzerindeki kültürel etkisini ve bu süreçte gelişen Ceditçi düşüncelerin kültürel hayattaki yansımalarını ortaya koymaktır.

The Influence of the Tatars on Kazakh Cultural Life and the Development of Kazakh Jadidism

The Kazakhs lived in a large area stretching from the vast steppes of Central Asia to the Altai region, the homeland of the Turks.The Kazakh Khanate was founded in the 15th century. The Russian invasion directed towards the Kazakh steppe began in the 18th century and continued until the beginning of the 19th century when Kazakhstan came under Russian rule. The Russian invasion caused a Tatar influence on the cultural life of the Kazakhs, who were leading nomadic and partially nomadic lives. This influence first appeared through the Tatar mullahs and merchants who came to Kazakhstan. The influence became even more effective when Kazakh students began to study at Tatar medreses which were opened in the Volga-Ural region. Jadidist thoughts, which were widespread especially in these medreses, also began to be observed in Kazakh cultural life. This study aims to discuss the Tatar cultural influence on the Kazakhs throughout history and to look into the ways in which Jadidist ideas were reflected in Kazakh cultural life.

PDF

___

Abdullin, H. ve K. Kesenov (1993). Mustafa men Mağcan- Turan Elinin Danaları. Almatı: Ana Tili Yay.

Adilcanov, Galimcan (2004). Islam as part of the Kazak Identity and Chokan Valikhanov. Ankara: Bilkent Üniversitesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).

Ahmetov, Galım (1996). Alaş Alaş Bolganda. Almatı: Jalın Yay.

Algar, Hamid (1992). “The Last Great Naqshbandi Shaykh on the Volga-Urals Region”. Muslim in the Central Asia Experissions on Idientity and Change. Der. Johann Gross. London.

Allabergen, Kırıkbay ve Fezolla Orazev (1996). Kazak Curnalistikasının Tarihı. Almatı: Jalın Yay.

Andican, Ahad (2003). Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. İstanbul: Emre Yay.

Arat, Reşit Rahmeti: “Kazan Hanlığı”. İ.A. VI: 5005-552.

Avezov, Muhtar (1991). Adebiyat Tarihı. Almatı: Sanat Yay.

Beysenov, B (1911). “Ombı Vezindeki Medrese Cvarye”. Aykap. VIII.

Ceksenbayeva, G. (1996). “Orıs-Kazak cene Otarlav Sayasatı”. Kazak Tarihı (1): 53-56

Cumabayev, Mağcan (1992). Tandamalı. Haz. D. Berimbetov. Almatı: Gılım Yay.

Cumabayev, Mağcan (1995). Şıgarmalar. (I) Haz. M. Bazarbayev. Almatı: Bilim Yay.

Devletşin, Timurbek (1981). Sovyet Tataristanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Devlet, Nadir (1984). “Rusya Türklerinde Milliyetçilik (Türkçülük) Şuurunun Gelişmesi”. Türk Dünyası Araştırmaları XIV: 148-160

Devlet, Nadir (1999). Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: TTK Yay.

Egamberdiyev, Mirzahan (2002). Turkistanskiye Vedomosti Gazetesine göre Türkistan’da Ruslaştırma Siyaseti. Ankara: (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi)

Frank, Allen J. (1998). “Islam and Ethnik Reletions in the Kazakh Inner Horde”. Muslim Culture in Russia and Central Asia. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.

Frank, Allen J. (2001). Russian Muslim Institions in Imperial Russia. Boston: Brill Pres.

Keşimov, M. (1913). “Evliyaata”. Aykap. I.

Kırımlı, Meryem (2002). “Kazakistan’da Milliyetçilik”. Türkler XIX Ankara.

Kovaltskaya, Svetlena (2002). “Kazakistan’da Ceditçilik”. Türkler. Çev. Hatica Babavatan XVIII Ankara: 644-651.

Kurat, A.Nimet (1965). “Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri (1917 Yılına kadar)” D.T.C.F. Dergisi XXIII. (3-4): 95-194.

Kurat, A.Nimet(1993). Rusya Tarihi. Ankara: TTK Yay.

Lazzereni, Edward J. (1984). “From Bakhchisarai to Bukhara in 1893 İsmail Bey Gasprinskii’s Journey to Central Asia”. Central Asian Survey I-III. (4): 77-88.

Maraş, İbrahim (2002). Türk Dünyasında Dinî Yenileşme. İstanbul: Ötüken Yay.

Mektep, Amankos (2004). “İsmail Bey Gaspıralı ve Kazaklar”. İsmail Bey Gaspıralı İçin. Ankara : Kırım Vakfı Yay.

Muhammeddin, Rafael (1998). Türkçülüğün Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: TDAV Yay.

Pırmanov, Adilcan ve Aycan Kapeyeva (1997). Kazak İnteligetsiyası. Almatı: Atamura Yay.

Rorlich, Ayşe. A. (1986). The Volga Tatars. California: Stanford.

Roy, Oliver (2000). Yeni Orta Asya’da Ulusların İmal Edilişi. İstanbul: Melis Yay.

Rustemov, Savlebek (2004). “Orınbor Müftiligi cene Kazaktar”. Kazak Tarihi. 4 Almatı: 82-88.

Sabol, Steven (2003). Russian Colonization and The Genesis of Kazak National Consciousness. New York: Palgrave Macmillan.

Sahipova, Feride Baktıbaykızı (2005). “Kazak Aydın Şekerim Kudayberdiulı: Hayatı ve Eserleri (1858-1931)”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi II (1): 150-161.

Seralin, Muhammetcan (1912). “Kazakka Tarih Kerekpe?”. Aykap VII.

Seralin, Muhammetcan (1914) “Ornu Tolmastay Ölüm”. Aykap XVII.

Subhanberdina, Uşkiltay ve S. Damirov (1993). Aykap. Almatı: Kazak Ansiklopediyası.

Türkoğlu, İsmail (2000). Rızaeddin Fahreddin. İstanbul: Ötüken Yay.

Zenkovsky, A. Serge (1978). Rusya’da Pantürkizim ve Müslümanlık. Çev. İ. Kantemir. İstanbul: İpek Matb.

Zekiyev, M. Z (2006). “Mişerler, Başkurtlar ve dilleri”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. Akt. Mustafa Toker. Bahar XIX.

“Nogaydarın Kır Cayında Turmuşu Kazak Halktarına Timiş Cönderi”. (1900). Dala Valayatının Gazeti XII-XIII http://www.iie.freenet.kz (29-11-2007).