Rumeli Vilayetlerinde Mülkiye Müfettişliği (1896-1902)

Osmanlı Devleti’nde teftiş uygulaması modern anlamda Tanzimat Dönemi ile başlamıştır. Mülkiye müfettişliği ise 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra imzalanan Berlin Antlaşması’nın hükümlerinin yerine getirilmesi için yapılan Rumeli Islahatları çerçevesinde 1896 yılında oluşturulmuştur. Mülkiye müfettişlerinin vazifeleri ile görev tanımını belirlemek için aynı yıl bir talimatname yayınlanmıştır. Bu talimatnameye göre mülkiye müfettişleri en geniş anlamıyla mülkiye memurlarının kanun ve yasalara uygun hareket edip etmediklerini teftiş edeceklerdi. Mülkiye müfettişliğinin bu ilk uygulamasında Anadolu dışarıda kalmış ve sadece altı Rumeli vilayeti kapsam dâhiline alınmıştır. Bunun önemli sebeplerinden biri Osmanlı’nın son döneminde krizin eksik olmadığı Rumeli’de asayiş ve güvenliğin sağlanması hedefiydi. Bu doğrultuda 1896 yılından 1902 yılına kadar altı yıl boyunca mülkiye müfettişleri Rumeli vilayetlerinde görevleri icabı teftişlerde bulunmuşlardır. Merkezi yönetim ve bilhassa II. Abdülhamid mülkiye müfettişlerine büyük önem verse de başta valiler olmak üzere yerel makamlar ile mülkiye müfettişleri arasında başlangıcından itibaren bazen birbirlerini merkeze şikâyet edecek boyutlara ulaşan problemler ve anlaşmazlıklar meydana gelince nihayet 1902 yılında bu uygulamadan vazgeçilmiştir. Bu çalışmada öncelikle Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşiv belgeleri kullanılarak 1896-1902 yılları arasında mülkiye müfettişliği teşkilatının kurulması, müfettişlik talimatnamesinin değerlendirilmesi, müfettişlerin atanma süreçleri ile görev yerlerinde karşılaştıkları sorunların ele alınması hedeflenmiştir. Çalışmanın temel gayesi Osmanlı Devleti’ndeki bu ilk mülkiye müfettişliği tecrübesinin analiz edilmesidir.

Anahtar Kelimeler:

Teftiş, Modernleşme, Rumeli Islahatı, Rumeli Vilayetleri, Mülkiye Müfettişleri

The Civil Inspectorship in Rumelia Provinces (1896-1902)

Modern inspection in the Ottoman Empire began with the Tanzimat period. The civil inspectorship, however, was established in 1896 within the framework of the Rumelian Reforms made to fulfil the provisions of the Treaty of Berlin. In the same year, a regulation was prepared in order to determine the duties and job definition of the civil inspectors. According to this instruction, civil inspectors would inspect, in the broadest sense, whether the civil servants acted in accordance with the code of laws. In this first practice of the Civil Inspectorship, Anatolia was excluded and only six Rumelian provinces were included. Thus, for six years, from 1896 to 1902, civil inspectors conducted their duties in Rumelian provinces as required. Although the Sublime Porte and especially Abdulhamid II gave great importance to the civil inspectors, from the beginning the problems and disagreements aroused between the civil inspectors and the governors caused this practice to be abandoned in 1902. In this study, it is aimed to discuss the civil inspectorship practice between the years 1896-1902, to evaluate the inspectorship’s instructions, to deal with the appointment processes of the inspectors and the problems they encounter in their place of duty, using the Presidency Ottoman Archival documents. The main purpose of the study is to analyze this first inspectorship experience in the Ottoman Empire.

Keywords:

Inspection, Modernization, Rumelian Reform, Rumelian Provinces, Civil Inspectors,

PDF

___

Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.}MKT.MHM), 676/ 3; 677/ 5; 681/ 35; 690/ 12.
Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO), 1261/ 94548; 1359/ 101858; 1495/ 112114; 1638 / 122795; 1901/ 142552; 1912 / 143331.
Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH.MKT), 2079/ 48; 2080/ 46; 2081/ 6; 2082/ 89; 2099/ 124; 2102 / 87; 2133/ 87; 2144/ 97; 2287/ 24; 2306/ 97; 2311/ 52; 2341/ 71; 2376/ 66; 2383/ 83; 2464/ 36; 2466/ 39; 2485/ 16; 2527/ 80; 2593/ 84; 471/ 73.
Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR), 198/ 44; 204/ 163; 222/ 140; 223/ 45; 511/ 13.
İrade Dâhiliye (İ.DH), 1336/ 6; 1358/ 41; 1368/ 17. İrade Hususi (İ.HUS), 58/ 30.
İrade Maliye (İ.ML), 38/ 65.
İrade Taltifat (İ.TAL), 101/ 23; 131/ 18.
Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT), 391/ 49. Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 2700/ 31.
Yıldız Sadaret Hususi Evrakı (Y.A.HUS), 378/ 13; 395/ 84. Yıldız Sadaret Resmî Maruzat Evrakı (Y.A.RES), 80/ 68.
Yıldız Perakende Evrakı Sadaret (Y.PRK.A), 11/ 9; 12/ 37; 13/ 37.
Salnameler
1315 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 53. Sene, Alim Matbaası-Ahmet İhsan ve Şürekası, Dersaadet.
1317 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 55. Sene, Darü’l-Hilafetü’l-Aliyye, Matba- a-i Amire, Dersaadet.
1318 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 56. Sene, Darü’l-Hilafetü’l-Aliyye, Mah- mut Bey ve Serviçen Matbaaları, Dersaadet.
1319 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 57. Sene, Darü’l-Hilafetü’l-Aliyye, Malu- mat-Tahir Bey Matbaası, Dersaadet.
Araştırma ve İnceleme Eserler
Aydın, Mahir “Ahmed Ârif Hikmet Beyefendi’nin Rumeli Tanzimat Müfettişliği ve Teftiş Defteri”, Belleten, C LVI/S. 215, Nisan 1992, s. 69-176.
Aydın, Mahir, Şarkî Rumeli Vilayeti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
Bayraktar, Kaya, “Makedonya Sorunu ve Avrupa Müdahalesi”, Bilig, S. 69, s. 1-28.
Crampton, Richard J., Bulgaristan Tarihi, Çev. Nuray Ekici, Jeopolitika Yayınları, İstanbul 2007.
Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997
Hacısalihoğlu, Mehmet, Jön Türkler ve Makedonya Sorunu (1890-1918), çev. İhsan Catay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008.
İskefiyeli, Zeynep-Özgür Tilbe, “Makedonya Meselesinde Osmanlı Devleti’nin Dış Basındaki Sesi: Rumeli Umumî Müfettişi Hüseyin Hilmi Paşa”, Çeşm‐i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E ‐ Dergisi, C 4/S. 2, Kış 2017, s. 27-48.
Karaca, Ali, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), Eren Yayıncılık, İs- tanbul 1993.
Kırmızı, Abdulhamit, Abdülhamid’in Valileri Osmanlı Vilayet İdaresi 1895-1908, Kla- sik Yayınları, İstanbul 2007.
Kırmızı, Abdulhamit, Avlonyalı Ferid Paşa Bir Ömür Devlet, Klasik Yayınları, İstanbul 2014.
Köksal, Yonca-Erkan, Davut, Sadrazam Kıbrıslı Mehmet Paşa’nın Rumeli Teftişi, Boğa- ziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2007.
Ortaylı, İlber, “Kadı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 24, İstanbul 2001, s. 69-73.
Sarı, Mustafa, “II. Meşrutiyet’te Rumeli’de Bir Mülkiye Müfettişi: Haydar (Vaner) Bey (1909-1913)”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, C 11/S. 2, Aralık 2022, s. 511-546. Serbestoğlu, İbrahim, “Tanzimat’ın Uygulanmasında Bir Yöntem Olarak Teftiş”,
XVII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, C 4, Türk Tarih Kurumu Yayın- ları, Ankara 2018, s. 763-778.
Sonyel, Salâhi Ramsdan, The Ottoman Armenians Victim of Great Power Diplomacy, K. Rustem and Brother, London 1987.
Şaşmaz, Musa, British Policy and The Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anatolia 1877-1897, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
Tabakoğlu, Ahmet-Okan Çağlar Taşdirek, “Osmanlıda Mâlî Denetimin Kurum- sal Gelişimi Maliye Teftiş Heyetinin Kuruluşu”, Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, C 13/S. 2, Mayıs 2015, s. 91-113.
Tokay, Gül, Makedonya Sorunu Jön Türk İhtilalinin Kökenleri (1903-1908), AFA Yayın- cılık, İstanbul 1996.
War and Diplomacy the Russo-Turkish War of 1877-1878 and the Treaty of Berlin, ed. M. Hakan Yavuz, Peter Sluglett. The University of Utah Press, Salt Lake City 2011.