Osmanlı Döneminde Açılan İran Okulları ve İranlıların Eğitimi (1883-1912)

Osmanlı ve İran arasında XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren gelişen iyi ilişkilerle beraber diplomatik temsilciliklerin açılması, iki devletin birçok açıdan birbiriyle yakınlaşmasına zemin hazırladı. Bu durumu değerlendiren İranlı tüccarların İstanbul başta olmak üzere Osmanlı Devleti’nin vilayetlerinde giriştiği ticari faaliyetler ve İs- tanbul’da yaşayan İranlı aydınların yayın faaliyetleri, Osmanlı’da yaşayan İranlı sa- yısının da artmasına yol açtı. Aileleriyle Osmanlı topraklarına göç eden ve nüfusları artan İranlı tüccarlar ile aydınlar, çocuklarını eğitim alabilecekleri okullara gönderme ihtiyacı duydular. Bu zümre, büyük oranda kendi imkânları ve İran’ın desteğiyle 1883 ve 1912 yılında İstanbul, 1885 yılında Trabzon, 1909 yılında Kazımiye ve 1912 yılında Kerbela’da devletin izniyle yabancı okul statüsünde okullar açtı. Ayrıca açılış yılı net olarak tespit edilemese de İzmir’de de bir İran okulunun faaliyet yürüttüğü bilinmekteydi. Zikredilen okullardan mezun olan İranlılar, Osmanlı Devleti içerisinde eğitimlerine üst kademelerde devam edebilecekleri bir İran okulu olmaması dolayısıy- la devlete ait okullara başvurarak orta, lise ve yüksekokul seviyesinde de eğitim aldılar. Bu duruma daha sonra, Osmanlı topraklarında yaşamayan ancak Osmanlı’da eğitim almak isteyen İranlılar da eklendi. Eğitimlerini tamamlayan İranlılar daha sonra, Os- manlı Devleti’nin çeşitli kurumlarında mesleklerine göre istihdam edildi. Bir kısmı da ülkelerine dönerek orada çalışma imkânı elde etti. Çalışmanın amacı, XIX. ve XX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde İranlıların açtığı okulları, bu okulların idari yapılarını, eğitim faaliyetlerini ve Osmanlı okullarında okuyan İranlıların hangi okullarda eğitim gördüklerini ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, İran, Kaçar Hanedanı, eğitim, okul

Iranian Schools Opened in the Ottoman Period and the Education of Iranians: 1883-1912

With developing Ottoman-Iran relations and opening of diplomatic representations, since the second half of the 19th century, two states got closer in many respects. Evaluating this situation, the Iranian merchants’ commercial activities in the provinces of the Ottoman Empire, especially in Istanbul, and the publishing activities of Iranian intellectuals in Istanbul increased Iranian population in the Ottoman Empire. Iranian merchants and intellectuals who migrated to the Ottoman lands with their families, required schools for their children’s education. With government permission, this group opened schools in foreign school status in Istanbul in 1883 and 1912, in Trabzon in 1885, in Kazımiye in 1909 and in Karbala in 1912, largely with their own means and with Iran’s support. Besides, although the opening year is not certain, an Iranian school operating in İzmir was known. Iranians, graduated from the aforementioned schools, applied to state-owned schools and received education at secondary, high school and higher levels, since there was no Iranian school in the Ottoman Empire to continue their education at upper levels. Later, Iranians, not living in Ottoman lands but wanted to receive education were added. Iranians, completing education were employed in various Ottoman institutions according to their profession. Some returned to their country and worked there. This study aims to reveal the schools opened by the Iranians in the Ottoman Empire in the 19th and 20th centuries, their administrative structures, educational activities and in which schools the Iranians studying in the Ottoman were educated.

Keywords:

Ottoman Empire, Iran, Qajar Dynasty, education, school,

PDF

___

Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), 2287/17148; 2463/184667; 2567/192519; 2569/192636; 2575/193078; 3171/237761; 3404/255243; 3483/261186; 3630/272212; 3631/272255; 3685/276316; 3830/287240; 4336/325194.
Dahiliye Nezareti İdare (DH. İD), 27/7; 123/20.
Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Ekleri (DH. İ. UM. EK), 31/85. Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT), 58/38; 2898/3.
Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH. MUİ), 58/28.
Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayat Müdürlüğü (DH. UMVM), 117/14.
Hazine-i Hassa İradeler (HH. İ), 143/5; 153/46; 177/31; 232/117. Hariciye Nezareti İdare (HR. İD), 1812/1.
Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR. İM), 124/92; 131/92; 135/22; 140/82; 165/53; 166/49; 175/81; 355/18.
İrade Adliye ve Mezahib (İ. AZN), 80/28.
Maarif Nezareti Tedrisat-ı Aliye Dairesi (MF. ALY), 3/76; 23/24; 65/31; 73/99; 88/138; 96/20; 97/2; 99/14; 101/103; 127/35; 139/20.
Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi (MF. İBT), 288/76; 370/50; 393/85; 404/21; 444/16; 488/52; 539/78; 555/15; 606/64.
Maarif Nezareti İstanbul Maarif Müdüriyeti (MF. İMF), 8/30; 94/50; 95/14; 120/74; 121/100; 126/50; 132/46; 160/99; 160/99-2; 165/120; 169/14; 250/60.
Maarif Nezareti Mekatib-i Gayr-i Müslime ve Ecnebiyye Müfettişliği (MF. MGM), 4/34.
Maarif Nezareti Meclis-i Kebir-i Maarif (MF. MKB), 30/124; 31/153; 32/115; 58/24.
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT), 83/4; 140/12; 278/60; 334/65; 433/23; 569/15; 619/30; 878/44; 1093/22; 1095/44; 1142/52; 1143/65; 1146/72; 1164/72; 1175/11; 1176/6; 1176/25; 1178/50; 1205/3; 1226/34; 1239/98.
Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriyye Müdiriyeti (ML. EEM), 430/92; 497/63; 597/18.
Şârâ-yı Devlet (ŞD), 231/7; 2807/15; 2832/9.
Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS. MA. e), 1384/39; 1399/58. Yıldız Evrakı Resmi Maruzat (Y. A. RES), 83/105; 85/70; 92/76.
Yıldız Evrakı Mütenevvi Maruzat (Y. MTV), 90/51; 123/16; 197/23. Yıldız Perakende Evrakı Sadaret (Y. PRK. A), 11/58.
Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK), 47/33.
Süreli Yayınlar
Ahter. Şems.
Mecelle-i Hikmet.
Sözlükler,
Kanar, Mehmet, Farsça-Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul 2008.
Araştırma-İnceleme Eserler, Basılmış Resmî Belge ve Hatıralar
Abdullahzade, Şahruh, “Medreseha-yı İrani der Osmani”, Roşd-ı Amuzeş-i Tarih, S.3, 1399, s. 69-74.
Afacan, Serhan, “İranîlikten Osmanîliğe: Sultan II. Abdülhamid Devrinde Bir Vatandaşlık Değiştirme Sergüzeşti”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi Sempozyumu, ed. Fahrettin Gün-Halil İbrahim Erbay, TBMM Millî Saraylar Yayınları, İstanbul 2017, s. 665-673.
Asl, Ali Resulzade, “Tarihçe-i Tesis-i Medrese-i İraniyan-ı İstanbul”, Reşd-i Amu- zeş-i Tarih, S. 35, 1388, s. 52-53.
Atabaki, Touraj, “Mustarip Ziyaretçiler: Çar İmparatorluğunun Sınırlarında İran Madunları”, Devlet ve Maduniyet: Türkiye ve İran’da Modernleşme, Toplum ve Devlet, der. Touraj Atabaki, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
Ateş, Sabri, Osmanlı-İran Sınır Bölgeleri: Bir Sınır Yapmak 1843-1914, Küre Yayınları, İstanbul 2020.
Aykun, İbrahim, Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran Hudut Antlaşması, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Er- zurum 1995.
Azap, Eralp Yaşar, Şah Mat: 1820-1823 Osmanlı-İran Savaşı (Siyaset-Harekât-Lojistik/ Organizasyon), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2023.
Büyükkarcı, Süleyman, “Osmanlı Devleti’nde İran Okulları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 8, 2000, s. 11-48.
Canpulad, Seyyid Ahmed, İstiklâl Harbi’nde İranlı Bir Subayın Anıları, çev. Mehmet Çalışkan, Kronik Yayınları, İstanbul 2020.
Ceylan, Ebubekir, The Ottoman Origins of Modern Iraq: Political Reform, Modernization and Development in the Nineteenth-Century Middle East, I. B. Tauris, London-New York 2011.
Çelik, Yüksel, “Sultan Abdülaziz Devrinde Gündelik Hayatta Değişim: Yeni Alış- kanlıklar, Mekânlar ve İmkânlar”, Sultan Abdülaziz ve Dönemi Sempozyumu Sosyo-Kül- türel ve Ekonomik Hayat Bildiriler, C II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014, s. 209-227.
Çetinsaya, Gökhan, “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Devleti’nin Irak Politikası”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, C II, haz. Mehmet Metin Hü- lagü-Şakir Batmaz-Gülbadi Alan, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, s. 157-177.
Dehnevî, Nizam Ali, “Tesis-i Debistan-ı İraniyan-ı İstanbul ve Tahlil-i Nizamna- me-i An”, Neşriye-i Motalaat-ı Asya-yı Sagir, S. 7, 1398, s.117-140.
Dehnevî, Nizam Ali, “Debistan-ı İraniyan der Trabzon (1302-1360 / 1264- 1320)”, Goncine-i Esnad, S. 123, 1400, s. 7-24.
Demirel, Fatmagül, Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarında Son Ziyaretler, Son Ziyafetler, Do- ğan Kitap, İstanbul 2007.
Dığıroğlu, Filiz, “İstanbul-Tebriz Ticaret Hattında Validehan (XIX-XX. Yüz- yıl)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 31, 2014, s. 69-112.
Dığıroğlu, Filiz, XIX. Yüzyıl Karadeniz’inde Yeni Bir Ticari Merkez: Samsun, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2011.
Dığıroğlu, Filiz, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde İranlı Olmak: Samsun’daki Acem Topluluğu”, Osmanlı’da Şehir, Vakıf ve Sosyal Hayat, ed. Kerim İlker Bulunur-Fa- tih Bozkurt-Mahmut Cihat İzgi, Mahya Yayınları, İstanbul 2017, s. 253-276.
Dığıroğlu, Filiz “Sultanın Ecnebileri: Dersaâdet’in Acemleri”, Sultan V. Mehmed Re- şad ve Dönemi Sempozyumu, haz. Fahrettin Gün-İlhan Kocaman-Cengiz Göncü-Esin Öncü, TBMM Millî Saraylar Yayınları, İstanbul 2018, s. 932-968.
Dığıroğlu, Filiz, “Osmanlı Matbuatında Acemler: Şirket-i Sahafiye-i İraniye”, Os- manlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, C LVI, 2020, s. 225-258.
Dığıroğlu, Filiz, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Başkentinde Entelektüel Bir Acem: Mirza Habib İsfehanî ve Terekesi, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, C XLIX/S. 49, 2017, s. 293-341.
Engin, Vahdettin, Mekteb-i Sultani, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2016.
Erden, Mustafa Suphi, Türkiye ve İran’da Vatandaşlık ve Etnisite, İstanbul Bilgi Üniver- sitesi Yayınları, İstanbul 2017.
Esnadî ez Medaris-i İranî der Haric ve Medaris-i Haricî der İran, haz. Seyyid Hüseyin Musevi-Hadi Haniki-Ahmed Mescid Camiî, Merkez-i Esnad ve Riyaset-i Cum- huri, Tahran 1381.
Eşgül, Ayşegül, Arşiv Belgeleri Işığında Yakınçağ Döneminde Osmanlı’da Yabancıların Konser Faaliyetleri ve Musiki Cemiyetleri, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Ens- titüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018.
Hazreti, Hasan-Mirrezi, Fatemetü’s-Sadat, Tarih-i Senedî-yi Medrese-i İraniyan-ı İs- tanbul, İntişarat-ı Pejoheşkede-i Tarih-i İslam, Tahran 1400.
Hazreti, Hasan, “Mirza Mohsin Han Muinülmülk ve Sefaret-i Osmani”, Faslna- me-i Tarih-i Revabıt-ı Harici, S. 78, 1398, s. 9-22.
Kasımi Puya, İkbal, Medaris-i Cedid der Dovre-i Kacariye: Baniyan ve Pişrevan, Merkez-i Neşr-i Danişgahi, Tahran 1377.
Keleş, Muhammet, “Şems Gazetesi ve İstanbul’daki İranlılar”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C 39/S. 68, 2020, s. 443-453.
Keleş, Muhammet, Şems: İstanbul’da Yayımlanan Bir Farsça Gazetenin Bakış Açısıyla II. Meşrutiyet Dönemi’nin İlk Yılı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayım- lanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
Kilerci, Başak, Ottoman-Qajar Relations Through Photography: Mozaffar Al-Din Shah’s Istanbul Visit (1900), Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanma- mış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013.
Köse, Osman, “19. Yüzyılda Samsun’da İran Misyonu: Tüccarlar, Konsolosluk ve Hüseyniyye (Acem) Tekkesi”, Tarih Boyunca Karadeniz Ticareti ve Canik-Samsun, C I, ed. Osman Köse, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2013, s. 165-177.
Kurşun, Zekeriya, “Üsküdar’da İranlılar ve İran Mezarlığı”, Üsküdar Sempozyumu IV Bildiriler, C I, İstanbul 2007, s. 195-212.
Kurtulmuş, Alev Irmak, A Country in a School: Fajr Iranian School in Turkey, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstan- bul 2020.
Küreli, İbrahim, 1824-1908 Tarihli İran Ahkâm Defteri: Tüccarlar, Şehbenderler ve Ziya- retçiler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2021.
Lawrence, Tanya Elal, Akhtar: A Persian Language Newspaper Published in Istanbul and the Iranian Community of the Ottoman Empire in the Late Nineteenth Century, Libra Yayın- ları, İstanbul 2015.
Motemedi, Esfendiyar, “Gozareş: Medrese-i İraniyan-ı İstanbul”, Roşd-ı Moallim, S. 266, 1389, s. 32-34.
Mutlu, Şamil, “İstanbul’da Faaliyet Gösteren Yabancı Misyoner Okulları”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C IX, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul Bü- yükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul 2015, s. 192-204.
Mutlu, Şamil, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2005.
Pirzâde, Hacı Muhammed Ali, Sefername-i Hacı Pirzâde, C II, haz. Ferman Ferma- nian, İntişarat-ı Danişgah-ı Tahran, Tahran 1343.
Polat Haydaroğlu, İlknur, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlı- ğı Yayınları, Ankara 1990.
Sabet, Firoozeh Kashani, Sınır Kurguları: İran Ulusunun Şekillenmesi (1804-1946), İs- tanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2018.
Sadri, Manizheh, “Kaçar Hanedanı Döneminde İran’da Eğitim-Öğretim Faa- liyetlerinin Değişmesi ve Yeni Okulların Açılışı”, Belleten, C 77/S. 279, 2013, s. 658-662.
Saltık, Ekrem, “Sebîlürreşâd Hindistan Muhabiri S. M. Tevfik’in Meçhul Biyog- rafisine Dair”, Bilig, S. 99, 2021, s. 55-83.
Sasanî, Han Melik, Yadbudha-yı Sefaret-i İstanbul, İntişarat-ı Firdovsi, Tahran 1335.
Sertoğlu, Midhat, Mufassal Osmanlı Tarihi Resimli-Haritalı, C V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.
Soofizadeh, Abdolvahid, “I. ve II. Erzurum Antlaşmalarının Siyasi Açıdan Değer- lendirilmesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C 32/S. 54, 2013, s. 183-194.
Şenel, Şennur-Terzi, Hülya, “Trabzon’daki İran Konsolosluğu’nun Faaliyetleri (1877-1923)”, AHBV Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 1, 2019, s. 83-95.
Uygur, Hakkı, Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir Han Melik Sasanî, Klasik Yayınları, İstanbul 2006.
Uzun, Mustafa İsmet, “Cûdî Efendi, Trabzonlu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik- lopedisi, C 8, İstanbul 1993, s. 81-82.
Yaslıçimen, Faruk, “Saving the Minds and Loyal Ties of Subjects: Ottoman Edu- cation Policy Aganist the Spread of Shiism in Iraq During the Time of Abdül- hamid II”, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C 21/S. 41/2, 2016, s. 63-108.
Yıldız, Güllü, “İstanbul’da Bir Acem Matbaası: Kitapçı Tahir ve Ahter”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, C L, 2017, s. 175-218.
Yıldız, Güllü, “II. Abdülhamid Dönemi İstanbul’unda Şiî Kimliği ve Hüseyniye İnşa Girişimi”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S. VII/1, 2021, s. 131-148.