1830’LARIN NÜFUS DEFTERLERİNDEN HAREKETLE OSMANLI’DA ASKERE ALINACAKLARIN TESPİTİ

Osmanlı Devleti’nin ülke genelindeki ilk genel nüfus sayımının II. Mahmut döneminde, H. 1246- M. 1830-1831 tarihleri arasında Anadolu ve Rumeli’nin büyük bir kısmında gerçekleştirildiği bilinmektedir. Konuyla alakalı yapılmış öncü çalışmaların tamamında nüfus sayımların asli amacının Yeniçeri Ocağının ilgasından sonra yeni kurulmuş olan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye Ordusu için insan kaynağının belirlenmesi ile cizye mükelleflerinin tespiti olduğu noktasında görüş birliği mevcuttur. Söz konusu öncü çalışmalar şüphesiz sayımın asli amacını doğru olarak tespit etmişlerdir. Buna karşın Osmanlı’nın ilk genel sayımının ne şekilde yapılmasına dair bir talimatname halen bulunamamıştır. Bu çerçevede literatür sayımın amacına dair bu açıklamasına dayanak olarak sayıma dair merkez ve taşrada üretilen belgeler ve ayrıca sayım sonuçlarının pratiğe yansımaları olan nüfus defterlerini merkeze koymakta ve sayıma dair işleyiş ile süreci bunlar üzerinden açıklamaktadır. Bu bağlamda özellikle askerlik yapabilecek nüfusun tespiti için nüfus defterlerinde kaydedilenlerin isimlerinin altına mim ( م ) harfinin konulduğu ve bunun askerlik yapabilecek kimseleri gizli bir şekilde belirleyen bir şifre olduğu araştırmacılar tarafından belirtilmektedir. Yukarıdaki izahların doğruluğuna karşın nüfus defterleri tekil olarak incelendiğinde konuyla alakalı yapılan açıklamalarda izahı mümkün olmayan bir durum söz konusudur. Bu da nüfus defterlerinde askerlik yapmaya uygun olanlar için standart bir yaş grubunun olmamasıdır. Çünkü çalışmada değinileceği üzere Osmanlı coğrafyasının muhtelif bölgelerine ait nüfus defterlerinde farklı yaş gruplarının askerliğe elverişli olduğunu ifade eden işaretlemeler mevcuttur ve bu konuda standart bir yaş aralığı olduğunu söylemek mümkün değildir. Çalışmada özellikle bu konunun üstünde durulmuş ve sayıma dair kaleme alınan eserlerin Mansûre ordunun teşekkülüne dair mevzuat ile nüfus sayımının bağlantısını göz ardı ettiklerine kanaat getirilmiştir. Bu çerçevede makale 1830-1831’de yapılan nüfus sayımlarının 1826 tarihli Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye Kanunnamesi ile bağlantıları ve söz konusu ilişkinin nüfus defterlerine olan yansıması değerlendirilmektedir.

DETERMINATION OF THE ENLISTMENT IN THE OTTOMAN EMPIRE BASED ON THE POPULATION REGISTERS OF THE 1830S

It is known that the first general census of the Ottoman Empire was carried out in most of Anatolia and Rumelia between H. 1246-1830-1831 during the reign of Mahmut II. In all of the pioneering studies on the subject, there is a consensus that the main purpose of the censuses is to determine the human resources for the newly established Asâkir-i Mansûre-i Muhammadiye Army after the annexation of Yeniçeri Corps and to determine the cizye taxpayers. These pioneering studies undoubtedly correctly identified the original purpose of the census. However, no instructions have been found on how the first general census of the Ottoman Empire should be carried out. In this context, the literature puts the census documents produced in the center and the provinces as the basis for this explanation of the purpose of the census, as well as the population registers that have the reflections of the census results on the practice, and explains the process and process regarding the counting through them. Within this scope, it is stated by the researchers that the letter mim ( م) is placed under the names of those recorded in the population registers specifically for the determination of the population who can serve, and that this is a password that secretly identifies those who can eligible in the military. Despite the accuracy of the above explanations, when the population registers are investigated singularly, there is an inexplicable situation in the explanations made on the subject. This means that there is no standard age group for people eligible to serve in the population registers. Because, as mentioned in the study, there are markings in the population books of various regions of the Ottoman geography stating that different age groups are suitable for military service and it is not possible to say that there is a standard age range in this regard. In particular, the study focused on this issue and concluded that the works written on the count ignored the connection between the legislation on the formation of the Mansûre army and the census. In this context, the article evaluates the links of the censuses made in 1830-1831 with the Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye Codex of 1826 and the reflection of the relationship in the population registers.

PDF

___

Arşiv Belgeler
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Ali Emiri Mahmud 2 (AE.SMHD.II.) 102/8601.
Asâkir-i Mansûre Defterleri (D.ASM.d) 38595.
Bâb-ı Âsafi Mektubi Kalemi (A.{MKT) 94/18; 106/26.
Bâb-ı Seraskeri Defterleri (SRA.d) 13; 20.
Ceride Odası Defterleri (D.CRD.d) 40736; 40695.
Ceride Defterleri (ML.CRD.d) 168.
Cevdet Askeriye (C.AS) 1157/51465, 523/21839.
Cevdet Dâhiliye (C.DH) 6/281, 64/3169.
Cevdet Hariciye (C.HR) 72/3577, 38/1864.
Divan (Beylikçi) Kalemi Defterleri (A.{DVN.d) 825.
Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi (HR.MKT) 300/36.
Hatt-ı Hümâyûn (HAT) 310/18234; 693/33453, 225/12560, 269/15742, 225/12560, 1246/48336, 335/19205, 1334/52063/A, 305/18034.
İrâde Dâhiliye (İ.DH) 29/1360.
Kamil Kepeci (KK.d) 6578.
Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d) 18925.
Mesâil-i Mühimme İrâdeleri (İ.MSM) 10/206, 11/221, 15/326
Nüfus Defterleri (NFS.d) 692; 820, 850, 922, 975, 1094, 1226, 1232, 1241, 1260, 1278, 1292, 1298, 1312, 1377, 1378, 1416, 1496, 1504, 1593, 1619, 1628, 1645, 1983, 2313, 2532, 2548, 2589, 2603, 2610, 2619, 2639, 2649, 2664, 2675, 2688, 2821, 2826, 2848, 2897, 2892, 2903, 2954, 3035,3086, 3353, 3412, 3464, 3625, 3649, 3863, 3864, 4057, 4072, 4037, 4134, 4187, 4545, 4881, 4903, 4990, 5063, 5133, 5167, 5448, 6365, 6445, 6947, 6984, 6985, 7381.
Topkapı Sarayı Müze Arşivi Defterleri (TS.MA.d) 783; 4895, 5747.
Topkapı Sarayı Müze Arşivi Evrakı (TS.MA.e) 67/8; 643/31, 699/40.
Kaynak Eserler ve Araştırmalar
Ahmed Lütfi Efendi, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, YKY, Cilt:1, İstanbul, 1999.
Aksan, Virginia, Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700-1870, çev. Gül Çağalı Güven, Baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2011.
Akşin, Selçuk, Somel, “Vak’a-i Hayriyye Sonrasında İstanbul’un Sosyal Yapısının Ana Hatlarına Dair Bazı Yeni Veriler: 1830-1831 Devresine Ait İstanbul Nüfus Sayımı Hulasa Pusulası”, Osmanlı Araştırmaları, LVI, 2020, s.143-224.
Aslan, Halide Tanzimat Döneminde İhtida, Ankara Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2008.
Aydın, Mahir, “Sultan II. Mahmud Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul, 1990, s.81-106.
Bardakoğlu, Ali, “Bulûğ”, DİA, XI, Ankara 1992, s. 413-414.
Bayraktar, Nuray, 20 No’lu Antakya Şer’iyye Sicili (H. 1245-1246/ M. 1829-1831), T.C. Mustafa Kemal Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hatay, 2008.
Berber, Ferhat, “19. Yüzyılın İlk Yarısında Bandırma ve Çevresine Ait Defterlere Göre Bölgede Nüfus ve Yerleşim”, Uluslararası Bandırma ve Çevresi Sempozyumu Tam Metin Bildiriler Kitabı I, ed. Zekai Mete ve diğerleri) 2018, Bandırma, s.41-50.
Beydilli, Kemal, “II. Mahmut”, DİA, XXVII, 2003, İstanbul, s.352-357.
Bilgi, Nejdet, “Osmanlı Dönemi Nüfus Sayımları Hakkında”, Türk Yurdu, XIX-XX, sayı:148- 149, 1999-2000, s.117-124.
Bingöl, “İstanbul’da 1829 Nüfus Sayımı ve Bazı Mahallelerin Nüfusu”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXIII, sayı:36, 2004, s.43-60.
Çadırcı, Musa “1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerinde Bir Araştırma”, Osmanlı Araştırmaları I, İstanbul, 1980, s.109-132.
_______, 1830 Sayımında Ankara, Ankara Büyükşehir Belediyesi Kültür Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2000.
_______, Tanzimat Sürecinde Türkiye-Askerlik (der. Tülay Erçoşkun), İmge Kitapevi, Ankara, 2008.
Çakır, Yunus, Emre, Tarih Kaynağı Olarak Jurnal Defteri ve Çankırı Jurnal Defterinin Değerlendirilmesi, T.C. Çankırı Karatekin Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çankırı, 2017.
Çataltepe, Sipahi, 19. Yüzyıl Başlarında Avrupa Dengesi ve Nizam-ı Cedid Ordusu, Göçebe Yayınları, İstanbul, 1997.
Çavuş, Remzi, “Geçmişini Yorumlanmasında Nüfus Defterlerinin Rolü”, Tarih ve Gelecek Dergisi, c:4, sayı:1, 2018, s.52-63
Çınar, Ali, Osman, Es-Seyyid Mehmed Emin Behic’in Sevanihü’l-Levayih’i ve Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Tarih Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1992.
Dinç, Güven, “Kıbrıs’ta İhtida Hareketleri (1800-1878)”, Biliğ, Sayı:84, 2018, s.243-271.
Doğru, Halime, “Osmanlı Devletinde Toprak Yazımından Nüfus Sayımına Geçiş ve Bir Nüfus Yoklama Örneği”, Anadolu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, sayı:2, 1989, s.233-285
Gökçe, Evren, “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye Ordusuna Asker Alımı (Hamid Sancağı ve Isparta Örneği), Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, c. XI, sayı:4, 2017, s.191-213.
Gülekoğlu, Ümmü, Gülsüm, 3695 Numaralı ve 1832 Tarihli Nüfus Defterine Göre Tarsus’un Demografik Yapısı (Kusun, Ulaş ve Elvanlı Kazaları), T.C. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hatay, 2018.
Heinzelmann, Tobias, Cihaddan Vatan Savunmasına Osmanlı İmparatorluğunda Genel Askerlik Yükümlülüğü 1826-1856, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2009.
Hürol, Erdal, 1831 Nüfus Sayımına Göre Pazarsuyu ve Akköy Kazaları Nüfusu, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu, 2017.
Kalaycı, Elif, Nüfus Sayımlarına Göre Komanat Nahiyesi H.1246-1256), Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat, 2019 Karal, Enver, Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831,T.C Başbakanlık DİE, Ankara, 1995.
_______“Nizâm-ı Cedîd’e Dâir Lâyihalar 1792” Tarih Vesikaları Dergisi, I, sayı:6, 1942, s. 414-425.
_______“Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketleri”, Tanzimat I, Maarif Matbaası, İstanbul, 1940.
Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, çev. Bahar Tırnakçı, Timaş, İstanbul, 2010. Kaya, Önder, İmparatorluktan Cumhuriyete Azınlıklar, Kronik, İstanbul, 2017.
Keleş, Hamza, “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye Kanunnamesi”, Kastamonu Eğitim Dergisi, XIV, sayı:1, 2016, s. 227-240.
Kırlı, Cengiz, “Devlet ve İstatistik: Esnaf Kefalet Deferleri Işığında III. Selim İktidarı” Nizam-ı Kadim’den Nizam-ı Cedid’e III. Selim ve Dönemi, ed. Seyfi Kenan, İstanbul, 2010, s.183-212.
Mübahat Kütükoğlu, Menteşe Sancağı 1830 (Nüfus Ve Toplum Yapısı), TTK, Ankara, 2010. Odile Moreau, Reformlar Çağında Osmanlı İmparatorluğu Askeri Yeni Düzen” in İnsanları ve Fikirleri 1826-1914, (Çev. Işık Ergüden), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010.
Mehmet Öz, “Tahrir” DİA, XXIX, İstanbul, 2010, s. 425-429.
Özcan, Abdülkadir, “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye” DİA, III, İstanbul, 1991, s. 457- 458.
Özcan, Ahmet, “Osmanlı Devleti’nde Jandarma Teşkilatı Kurulmasının Gündeme İlk Defa Gelişi (1839)” Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt:32, Sayı:53, 2013, s. 173-194.
Özcan, Tuğrul, Sosyal ve Ekonomik Etkileri Açısından 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi SBE (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Samsun, 2010.
Özekmekçi, Mustafa, Mesut XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Söke Kazasında Nüfus ve Yerleşim, T.C. Manisa Celal Bayar Üniversitesi SBE (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Manisa, 2016.
Özekmekçi, Mu tafa, Mesut, “Osmanlı İmparatorluğunda İlk Genel Sayımın Öncüsü Olarak Önerilen Sayımlar, Kesit Akademi Dergisi, sayı 25, 2020, s.148-160
Quatert, Donald, Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, çev. Ayşe Berktay, İletişim, İstanbul, 2011.
Saat, Şerife, 1830 ve 1840 Tarihli Nüfus Defterlerine Göre Yalvaç Kazasının Nüfus Yapısı, T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2014.
Sâdik Rifat Paşa “Avrupa Ahvaline Dair” haz. Ali Dadan, Marife, VI, Sayı:3, 2007, s. 461- 468.
Shaw, Stanford, “The Ottoman Census System And Population 1831-1914”, International Journal of Middle East Studies, IX, 1978, pp.265-277.
Somel, Akşin, Selçuk, “Vak’a-i Hayriyye Sonrasında İstanbul’un Sosyal Yapısının Ana Hatlarına Dair Yeni Bazı Veriler: 1830-1831 Devresine Ait İstanbul Nüfus Sayım Hulasa Pusulası”, Osmanlı Araştırmaları, LVI (2020), s.143-224.
Şaşmaz, Musa, “The Ottoman Censuses and the Registration System in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), VI, 1995, s. 289-305.
Toprak, Seydi, Vakkas, “H. 1251 tarihli Hısnımansur Kazası Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi” Tarih Okulu Dergisi (TOD), Sayı: XXVIII, 2016, s. 141-175.
Tuğluca, Murat, “Osmanlı’da Nefir-i Amm Uygulamasının Erken Dönem Örnekleri ve Toplumsal Düzene Yansıması” Belleten, LXXX, 289, 2016, s. 773-794.
Uyar, Mesut, Edward J., Erickson, Osmanlı Askeri Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
Ünver, Metin “Midilli Adası’nın Nüfusu (1830-1842)”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, sayı 33, 2018-1, s. 43-77.
Vurmaz, Mehmet, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Askere Alma Sistemi (1826-1970), T.C. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale, 2007.
Yaramış, Ahmet “Osmanlı Ordusunda Çocuk Askerler Meselesi (Talimhane-i Sıbyan)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VIII, sayı:1, 2006, s. 53-62. Yeşil, Fatih, “III. Selim Devri Siyasi Literatürüne Bir Katkı: Yeni Bir Lâyiha Üzerine Notlar”, Belleten, LXXVI, 2012, s. 75-146.
_____, Osmanlı İmparatorluğunda Sosyoekonomik ve Sosyopolitik Değişim Üzerine Bir İnceleme, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2016.
Yıldız, Gültekin, Neferin Adı Yok Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839), Kitabevi, İstanbul 2009.

ISSN: 2146-4456
Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
Başlangıç: 2011
Yayıncı: Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi