II. ABDÜLHAMİT DEVRİNDEN MİLLİ ŞEF’Lİ YILLARA BİR ÖZEL OKUL: ŞEMSÜLMEKÂTİP’TEN OKULLAR GÜNEŞİ’NE

Şemsülmekâtip II. Abdülhamid, II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde faaliyet gösteren bir özel okuldur (1891-1940). Siyasi hayatımızın en çalkantılı bu süreçlerinde üstelik üç defa da el değiştirmesine rağmen faaliyetlerini sürdürebilmiştir. İlk kurulduğu dönemde geleneksel elitlerin yönetimindeki Şemsülmekâtip git gide modern elitlerin yönetimine geçmiştir. Bu geçiş sürecinde, mevcut tarih yazımında işaret edilmeyen biçimde, geleneksel elitlerle modern elitlerin oldukça uyumlu bir şekilde çalıştığı gözlenmiştir. Tatbik ettiği pedagojik yöntemleriyle dönemin önde gelen düşünce adamlarının takdirini kazanan Şemsülmekâtip, karma eğitim, piyes, temsil, fiziki idman gibi uygulamalarıyla da eğitim tarihimizde öncü bir okul olmuştur. Şemsülmekâtip, yeni rejimin dil politikaları gereğince 1935 yılında ismini, Okullar Güneşi olarak değiştirmiştir. Okulun Osmanlı eğitim modernleşmesi içinde özel yeri ve konumu dönemin basınında ifade edilmiştir. Kurumun farklı ve yenilikçi metodları, İkinci Meşrutiyet öncesinde benimsenmiş, Meşrutiyet dönemi içinde özellikle İsmayıl Hakkı (Baltacıoğlu)’nun sorumluluk üstlendiği zamanda bu yönde büyük bir hamle yapmıştır. Şemsülmekâtip’te eğitim alan öğrenciler, okulun diğer okullardan ayırıcı vasıflara sahip bir özel okul olduğunu hâtıralarında dile getirmişlerdir. Makalede öncelikle Şemsülmekâtip’in tarihinden bahsedilmiş, ardından bu özel okul üzerinden Osmanlı/Türk modernleşmesinin maarif hayatındaki yansımaları araştırılmıştır. Şemsülmekâtip tarihinin, belli bir döneminde arkasına bir muhitin, siyasal toplumun desteğini alarak ayakta kalmıştır. Metinde bu ilişkiler irdelenmiştir. Şemsülmekâtip yeni rejimin sertleştiği, bürokrasinin özel teşebbüslere mesafeli yaklaştığı, devletin genişleyip sivil toplumun daraldığı bir evrede kapatılmıştır. Makalede okulun güç kaybetmesinin sebepleri de açıklanmıştır. Ayrıca okulun yöneticileri hakkında birtakım idari tedbirler alınmıştır. Kapatılma haberini veren gazetelerin tutarsız yorumları, okulun bürokratik bir kararla faaliyetini sonlandırdığını göstermektedir. Makalede Erken Cumhuriyet döneminde bir ölçüde özel okul işletmeciliğinin sınırları da gösterilmiştir.

A PRIVATE SCHOOL FROM THE II ABDULHAMIT PERIOD TO THE YEARS OF THE NATIONAL CHIEF: FROM ŞEMSÜLMEKÂTIP TO OKULLAR GÜNEŞI ‘THE SUN OF SCHOOLS

Şemsülmekâtip is a private school operated in the periods of II. Abdülhamid, the Second Constitutional Era and Modern Turkish Republic (1891-1940). Although the school changed owners three times in this process, it was able to continue its activities. The school, which was under the rule of traditional elites when it was first established, gradually passed to the rule of modern elites. During this transition period, it was observed that the traditional elites and modern elites worked in harmony, which is not common in official historiography. Şemsülmekâtip, who won the appreciation of the leading thinkers of the period with the pedagogical methods that it applied, has also become a pioneering school in our education history with its applications such as co-education, drama and acting. In accordance with the language policies of the new regime, it changed its name to the Okullar Güneşi -Sun of Schools- in 1935. The memories of the people who were educated in Şemsülmekâtip, showed that the school was a private school with distinctive features from other schools. In the article, first of all, the history of Şemsülmekâtip was mentioned, then the reflections of Ottoman/Turkish modernization in education life were investigated through this private school. In a certain period, Şemsülmekâtip remained standing by getting the support of a neighborhood, a political society. In all its periods, the school has strived to be an institution that is pedagogically innovative and different from other educational institutions. Şemsülmekatip was closed at a time; when the new regime got tougher, the bureaucracy was distant to private enterprises, the state expanded and the civil society regressed. In addition, some administrative measures were taken against the administrators of the school. The inconsistent comments of the newspapers that announced the closure show that the school was closed with a bureaucratic decision. The article also aims to indicate the limits of private schooling to some extent in the Early Republican period in Turkey.

PDF

___

Abdullah Cevdet.( 1914), “Şems’ül Mekâtip”, İçtihat, no.120, 23 Teşrin-i evvel 1330 [5 Kasım 1914].
Acar, Derya. (2012), Yeni Mektep Hareketinin Türk Eğitim Hayatı Üzerindeki Etkileri (1909- 1929), Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, 2012.
Akyüz, Yahya. (2012), Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal Değişmeye Etkileri (1838- 1950), Ankara: Pegem Akademi, 2012.
Akyüz, Yahya. (2019), Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S.2019, Ankara: Pegem Akademi, 2019.
Ayvazoğlu, Beşir, (2020), Fikret, İstanbul: Everest Yayınları, 2020.
Ball Alan ve Guy Peters, (2007), Çağdaş Siyaset ve Yönetim (çev: Nil Uzun), İstanbul: Yayın Odası, 2007.
Baltacıoğlu, İsmayıl Hakkı, (1998), Hayatım (haz: A. Y. Baltacıoğlu), İstanbul: Dünya Yayıncılık, 1998.
Baltacıoğlu, İsmayıl Hakkı, (1964), Pedagojide İhtilal, İstanbul; 1964.
Baltacıoğlu, İsmayıl Hakkı, (1942), İçtimai Mektep, Ankara: Maarif Vekilliği, 1942.
Baltacıoğlu, İsmayıl Hakkı (1966), Ziya Gökalp, Diyarbakır: Diyarbekir Tanıtma ve Turizm Derneği Yayınları, 1966.
Baltacıoğlu, İsmayıl Hakkı, (1995), Talim ve Terbiye’de İnkılap, (haz. R. Canım, R. Y. Kıncal), Ankara: MEB Yayınları, 1995.
Batır, Betül, ( 2007), İkinci Meşrutiyet’ten Tevhid-i Tedrisat’a Türkiye’de İlköğretim (1908- 1924), Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007.
Berkes, Niyazi (2002), Türkiye’de Çağdaşlaşma, haz. Ahmet Kuyaş, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
Binbaşıoğlu Cavit, (1999 ), “Cumhuriyet Döneminde İlkokul Programları”, 75 Yılda Eğitim (ed. F. Gök) İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999, ss.145-170.
Bleda, Mithat Şükrü, (1979), Bir İmparatorluğun Çöküşü, İstanbul: Remzi Kitapevi, 1979. Bora, Tanıl, (2021), Hasan Âli Yücel, İstanbul: İletişim Yayınları, 2021.
Celkan, Hikmet Yıldırım, (1991), Eğitim Sosyolojisi, Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Yayınları, 1991.
Dewey, John, (1939), Türkiye Maarifi Hakkında Rapor, Ankara: T.C. Maarif Vekilliği, 1939.
Durukoğlu, Salim, (1999), Süleyman Paşazade Sami Hayatı-Edebi Kişiliği Şiirleri- Yüksek Lisans Tezi Fırat Üniversitesi, 1999.
Erdoğan, İrfan (2018), Cumhuriyetçi Muhafazakâr İsmail Hakkı Baltacıoğlu Bir Eğitim İnkılâpçısının Hayatı, İstanbul: Alfa Yayınları, 2018.
Ergin, Osman Nuri, (1977), Türk Maarif Tarihi, C. III-IV, V, 1977.
Fortna, Benjamin, (2005), Mekteb-i Hümayun, Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde İslam, Devlet ve Eğitim Çev. Pelin Siral, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
Gellner Ernest, (1992), Uluslar ve Ulusçuluk (Çev. G. G. Özdoğan, B. E. Behar), İstanbul: İnsan Yayınları, 1992.
Güçtekin, Nuri (2013), İstanbul’daki Müslim Özel Mektepleri (1873-1922) Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2013.
Gülersoy, Çelik, (2003), Bir Masal, İstanbul: Çelik Gülersoy Vakfı Yayını, 2003.
Hanioğlu, Şükrü, (1981), Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1981.
Hüseyin Vassaf, (2015), Sefine-i Evliya C.2, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
Kafadar, Osman, (1997), Türk Eğitim Düşüncesinde Batılılaşma, İstanbul: Vadi Yayınları, 1997.
Kalafat, Oğuz, (2019), Cumhuriyetin Eğitiminde Öncü Kuruluşlardan Biri: Türk Eğitim Derneği (1923-2013), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2019.
Kalaycıoğlu, Sibel. “Toplumsal Yapı: Toplumsal Kurumlar, Gruplar ve Toplumsal Değişme”, Dünden Bugüne Türkiye’nin Yapısı, Ed. M. Zincirkıran, Bursa: Dora Yayıncılık, 2011, ss. 3-18.
Kara, Mustafa, (2011), “Küçük Hüseyin Efendi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 1 Nisan 2021, https://islamansiklopedisi.org.tr/kucuk-huseyin-efendi.
Kazancıoğlu, Habibe, (2020), “İkinci Meşrutiyet Devrinde Bir Türk Okulunun Kayıt Kılavuzu: Şems’ül-Mekâtip”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 7 no. 1, 2020 ss. 26-48.
Kurt, Songül Keçeci, (2011), Osmanlı Devleti’nde Özel İslam Mektepleri, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2011.
Külliyat-ı Âsar ve İhtisasat. Sami Bey, Süleyman Paşa-Zâde (Haz: Şevket Toker), İstanbul: Dergâh Yayınları, 2007.
Müezzinoğlu, Ersin, (2012), Bir İttihatçı Eğitimci Ahmet Şükrü Bey, Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2012.
Özgürel, Avni. “Okuryazarların Şeyhi”, Radikal, 2 Eylül 2001. http://www.radikal.com.tr/ yorum/okuryazarlarin-seyhi-608082/
Öztürk, Kâzım, (1969), Cumhurbaşkanları’nın T. Büyük Millet Meclisi Açış Nutukları, İstanbul: Ak Yayınları, 1969.
Prens Sabahattin, (1999), Türkiye Nasıl Kurtulabilir? Ve İzahlar Çev. Fahri Unan, İstanbul: Ayraç Yayınları, 1999.
Rustow, Dankwart, A., (1969), “The Development of Parties In Turkey”, Political Parties and Political Development, Princeton University Press, 1969, ss.107-133.
Sagay, Esat, (2012), “Hocam”, Maarif Vekili Esat Sagay’ın Hâtıraları, Haz. E. Sagay, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
Sarıbay, Ali Yaşar, (1994), “Türkiye’de Siyasal Modernleşme, Toplumsal Yapı ve Laiklik,” Postmodernite, Sivil Toplum ve İslâm, İstanbul: İletişim Yayıları, 1994, ss. 43-70.
Somel, Selçuk Akşin, (2010), Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
Somel, Selçuk Akşin. “Tanzimat Döneminde İstanbul’da Modern Eğitim”, Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C.9, 2015, ss.146-179, , https://istanbultarihi. ist/338-tanzimat-doneminde-istanbulda-modern-musluman-egitimi.
Sunar, İlkay ve Sabri Sayarı, (1986), “Democracy in Turkey: Problems and Prospects”, State, Society and Democracy in Turkey, İstanbul: Bahcesehir University Publication, 1986. pp. 65-95.
Şimşek, Hüseyin. “Osmanlı Devleti’nde Özel Okullar ve İlk Türk Özel Okulunun Tarihçesine Dair Yeni Bilgiler”, Bilig, no. 68, ss.209-230.
Şimşek, Hüseyin. “Bir İmparatorluk Refleksi Olarak, 19. Yüzyılda Eğitsel Etkileşim ve Sonuçları”, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, C.14, no. 3, ss. 75-94.
Şimşir, Bilal, (1985), Malta Sürgünleri, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1985 . Talebe Defteri. “Şemsülmekâtip Mektebinin Tevzii Mükafatı”, no.5, 18 Temmuz 1329, s.65-67.
TBMM Albümü 1920-2010 ed. S. Yıldırım, B. K. Zeynel, Ankara: TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Yayınları, 2010.
Tekeli, İlhan. “Osmanlı İmparatorluğundan Günümüze Eğitim Kurumları,” Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul: İletişim Yayınları, ss. 650-672.
Tekeli, İlhan, (2002), “Türkiye’de Siyasal Düşüncenin Gelişimi Konusunda Bir Üst Anlatı”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Modernleşme ve Batıcılık, C. 3, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, ss. 19-42.
Tunaya, Tarık Zafer, (1998), Türkiye’de Siyasal Partiler, İkinci Meşrutiyet Dönemi C.1, İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.
Tunaya, Tarık Zafer, (1995), Türkiye’de Siyasal Partiler, 1859-1952, İstanbul: Arba Yayınları, 1995.
Tunçay, Mete (1989), “Siyasal Tarih 1908-1923”, Türkiye Tarihi 4 Çağdaş Türkiye 1908- 1980, İstanbul: Cem Yayınevi, 1989, ss. 177-190.
Turhan, Mümtaz, (1969), Kültür Değişmeleri, Ankara: MEB Devlet Kitapları, 1969. Ülgener, Sabri, (1991), İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası, İstanbul: Der Yayınları, 1991.
Yeni Adam, “Hayatım”, 1940, sayı: 283.
Yücel, Hasan Âli, (1998), Hürriyet Gene Hürriyet C. II der. C. Y. Eronat, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
Yücel, Hasan Âli, (1994), Türkiye’de Orta Öğretim, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1994. Arşiv Belgeleri: https://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2020_02/21160102_fihrist_1935.pd 27 Nisan 1309, Yıldız Mütenevvi Maruzat, 77-98 (H.22-10-1310).
Gazeteler:
Cumhuriyet. İkdam. Milliyet, Son Posta, Tan. Vakit.

ISSN: 2146-4456
Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
Başlangıç: 2011
Yayıncı: Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi