KİTĀBÜ’L‐İDRĀK HAŞİYELERİNİN ÖZGÜN SÖZ VARLIĞI VE ANADOLU TÜRKÇESİNDEKİ KARŞILIKLARI

Tarihî Türkçenin Memlûk sahasında yazılmış yadigârları, Eski Kıpçakçametinlerin kısıtlı oluşu dolayısıyla hep Kıpçakça cephesinden ele alınmıştır; ancak busaha eserleri Kıpçak dil malzemesi taşıdığı kadar, yadsınamaz ölçüde Oğuz dilmalzemesi de içermektedir. Bu eserlerden biri de müstakil bir nüshası olmayıpKitābü’l‐idrāk li Lisani’l‐Etrāk adlı eserin derkenarına kaydedilmiş olan sözlüktür.Kitābü’l‐idrāk haşiyelerinin barındırdığı söz varlığının yarıya yakını Memlûk sahasınındiğer eserlerinde görülmemektedir. Memlûk sahası için farklılık arz eden bu söz varlığıgerek fonolojik yapıları dolayısıyla gerekse içinde taşıdığı pek çok Rumca ve Ermenicealıntı dolayısıyla Anadolu Türkçesi ile ilişkili gözükmektedir. Bu çalışmada söz konusuözgün söz varlığı Anadolu Türkçesi ile üç katmanda (Eski Anadolu Türkçesi XIIIXIX.yy.; Anadolu ağızları; standart Türkiye Türkçesi) karşılaştırılmış ve eşleşensözcükler listelenmiştir. Bu eşleşme ayrıca Memlûk‐Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasınaışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Kitābü’l‐idrāk haşiyeleri, Memlûk‐Kıpçak, Oğuzcalaşma, Rumca alıntılar, Ermenice alıntılar

ORIGINAL VOCABULARY OF KITĀB AL‐IDRĀK’S MARGIN GLOSSES AND ITS EQUIVALENT IN ANATOLIAN TURKISH

Since Old Kipchak possesses very few works, Turkic works of Mamluk era havealways been examined within the scope of Kipchak language. These works, however,also include indisputably large Oghuz vocabulary as much as Kipchak one. One of theseworks is a glossary, which has no own manuscript, but is written down on the marginsof Kitāb al‐Idrāk li lisan al‐Atrāk. The margin glosses of Kitāb al‐Idrāk has such avocabulary that only half of it can be found in other Mamluk‐Kipchak works. Thisoriginal part of the margin glosses seems to have to do with Anatolian Turkish withrespect to their phonological character as well as containing many loanwords fromGreek and Armenian. This paper compares the original part of margin glosses of Kitābal‐Idrāk with Anatolian Turkish in three substrata (Old Anatolian Turkish XIII‐XIX. cc.;Anatolian Turkish dialects; standard Turkish) and lists the words matched. Thismatching also sheds light on Oghuzification of Mamluk‐Kipchak language.

Keywords:

Margin glosses of Kitāb al‐idrāk, Mamluk‐Kipchak, Oghuzification, Greek loanwords, Armenian loanwords,

PDF

___

BAYAR, Nevnihal (2006). Açıklamalı Yeni Kelimeler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. BL = TURAN, Fikret (2001). Eski Oğuzca Satırarası Tematik Sözlük Baḫşayiş Lugati, Dilbilimsel İncelemesi, Metin, Sözlük, Tıpkıbasım. İstanbul: Bilimsel Akademik Yayınlar. CAFEROĞLU, Ahmet (2001). Türk Dili Tarihi I‐II. İstanbul: Alfa Yayınları. DANKOFF, Robert (1995). Armenian Loanwords in Turkish. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. DS = Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I‐XII (1963‐1982). Ankara: TDK Yayınları. EDPT = CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre‐ Thirteenth‐Century Turkish. Oxford: Clarendon Press. EMİNOĞLU, Emin (2011). Abbâs ibni Hamza es‐Sabrânî ‐Kitâbü'l‐Ef'âl ‐ Kıpçakça Satır Arası Sözlük‐. Ankara: Akçağ Yay. EREN, Hasan (1999). Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul. ERMERS, Robert (1999). Arabic Grammars of Turkic, The Arabic Linguistic Model Applied to Foreign Languages & Translation of Abû Hayyân al‐‘Andalusî’s Kitâb al‐‘Idrâk li‐Lisân al‐Atrâk. Leiden‐Boston‐Köln. GÜLENSOY, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü ‐Etimolojik Sözlük Denemesi I (A‐N), II (O‐Z). Ankara: TDK Yayınları. İH = İZBUDAK, Veled (1989). El‐İdrak Haşiyesi. Ankara: TDK Yayınları. KORKMAZ, Zeynep (2005). Türk Dili Üzerine Araştırmalar‐I. Ankara: TDK Yayınları. LESSING, Ferdinand (1960). Mongolian‐English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. NİŞANYAN, Sevan (2010). Sözlerin Soyağacı Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları. ÖZYETGİN, A. Melek (2001). Ebū Hayyān Kitābu’l‐İdrāk li Lisāni’l‐Etrāk – Fiil: Tarihî‐Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: KÖKSAV. RÄSÄNEN, Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen. Helsinki. STEINGASS, F. (1998). A Comprehensive Persian‐English Dictionary. Beyrut: Librairie du Liban Publishers. TIETZE, Andreas (1955). “Griechische Lehnwörter im anatolischen Türkisch”. Oriens, V. 8, No. 2, ss. 204‐257. TIETZE, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Cilt: 1 A/E. İstanbul: Simurg Yayınları. TIETZE, Andreas (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı İkinci Cilt F‐J. Viyana: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. TIETZE, Andreas; LAZARD, Gilbert (1967). “Persian Loanwords in Anatolian Turkish”, Oriens V. 20, ss. 125‐168. TOPARLI, Recep (1992). İrşâdü'l‐Mülûk Ve's‐Selâtîn. Ankara: TDK Yayınları. TOPARLI, Recep; VURAL, Hanifi; KARAATLI, Recep (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. TS = Türkçe Sözlük (2009). Ankara: TDK Yayınları. TTS = Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1965‐1977). Ankara: TDK Yayınları. WEHR, Hans (1998). A Dictionary of Modern Written Arabic, (ed. J. Milton Cowan). New York: Spoken Language Services, Inc. ZTS = Zanaat Terimleri Sözlüğü (1976). Ankara: TDK Yay. Genel Ağ Kaynakları VHTS = Veteriner Hekimleri Terimleri Sözlüğü (http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid= TDK.GTS.58768a1c017fc7.84408835, 11.01.2017)