TÜRK-İSLÂM DEVLET GELENEĞİNDE MEMLÛKLERLE BAŞLAYAN YENİ BİR KURUM: Dârü’l-Adl Müftüleri

Öz Memlûklerden önceki Türk-İslâm devletlerinde Dârü‟l-Adl Müftüleri bulunmamaktaydı. Dârü‟l-Adl Müftüleri ilk olarak Memlûk Devleti‟nde karşımıza çıkmaktadır. Sultan, hukuki bazı meselelerde içinde bulunulan durum hakkında bir kanun yoksa karar verebilmek için Dârü‟l-Adl Müftüleri‟ne danışır ve onlar da ilgili konuya dair nihai bir karar oluşturabilmek için fetva verirlerdi. Görülen davalarda sultanın hüküm vermesi için sultana yardımcı olan Dârü‟l-Adl Müftüleri, sultanın Dârü‟lAdl‟de düzenlediği duruşmalarda başkadılar ve diğer yüksek rütbeli memurlarla birlikte protokolde hazır bulunurlardı. Dârü‟l-Adl Müftüleri; kadıların ve bireylerin öne sürdükleri yasal soruları, daha önce buna benzer dava emsallerine bakarak cevaplarlardı. Dârü‟lAdl Müftülerinin bir diğer görevi de, sultanla birlikte sefere katılmak ve sefer sırasında askerlerle alakalı İslâm hukuku alanıyla ilgili işler hususunda fetva vermekti. Memlûklerde devlet merkezi olan Kahire‟de; şâfî, Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerinden birer kiĢi olmak üzere toplam dört Dârü‟l-Adl Müftüsü vardı. Şam‟da da dört mezhep Dârü‟l-Adl Müftüsü bulunmaktaydı. Diğer büyük şehirlerden Halep‟teyse ġâfî ve Hanefî mezheplerinden olmak üzere iki Dârü‟l-Adl Müftüsü vardı. Bunların yanı sıra Trablus, Hama ve Safed gibi Şehirlerde de halkın intisap ettiği mezhebe uygun olarak Dârü‟l-Adl Müftüleri bulunmaktaydı. Bu makalede, daha önceki devletlerde bulunmamasına karşın ilk defa Memlûklerde görülen yeni bir kurum olan Dârü‟l-Adl Müftüleri incelenecektir. Bu yeni kurumun ne olduğu, niçin ihdas edildiği ve tesirlerinin neler olduğu hususu üzerinde durulacaktır. Kahire

Anahtar Kelimeler:

Dârü‟l-Adl, Dârü‟l-Adl Müftüleri, Kahire, Şalep, Halep

PDF

___

APAYDIN, H. Yunus, “İctihad” İslâm Ansiklopedisi (TDV), 2000, İstanbul, C. XXI, s. 432-445.
EL-AYNÎ, Bedreddin Mahmud, Ikd el-Cumân fî Târîh Ehl ez-Zamân-Müessese Devle el-Memâlîk el-Cerâkise, Tah. Îmân Ömer İükrî, 2003, Kahire.
BERKİ, Ali Himmet, İslâm Şeriatinde Kaza (Hüküm ve Hakimlik) Tarihi ve İftâ Müessesesi, 1962, Ankara.
BİLMEN, Ömer Nasuhi, “Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye” Kamusu, 1985, İstanbul, C. VIII.
CİCİ, Recep, “Bahâeddin Sübkî” İslâm Ansiklopedisi (TDV), 2010, C. XXXVIII, s. 11.
EBU ZEHRA, Muhammed, İslâm’da Fıkhî Mezhepler Tarihi, (Çev. Abdülkadir İener), 1991, İstanbul.
İBN HACER EL-ASKALÂNÎ, İihâbeddin Ebi‟l-Fazl Ahmed b. Ali, ed-Dürer el-Kâmine fî A’yân el-Mâe es-Sâmine, 1993, Beyrut, C. II.
İBN HALDÛN, Abd er-Rahman, Târîhu İbn Haldûn- Dîvân el-Mubtedâ ve el-Haber fî Eyyâm el-Arab ve el-Berber ve Men Âsarahum min Zevî es-Sultan el-Ekber, C. VII, 2000, Beyrut.
HUMPHREYS, R. Stephen (2004). İslam Tarih Metodolojisi-Bir Sosyal Tarih Uygulaması, Çev. Murtaza Bedir, Fuat Aydın, İstanbul.
EL-KALKAİANDÎ, Ebû el-„Abbâs Ahmed b. „Ali, Subh el-‘Aşâ fî Sınâ’at el- İnşâ, 1913, Kâhire, C. II.
EL-KALKAİANDÎ, Ebû el-„Abbâs Ahmed b. „Ali, Subh el-‘Aşâ fî Sınâ’at el- İnşâ, 1914, Kâhire, C. IV.
EL-KALKAİANDÎ, Ebû el-„Abbâs Ahmed b. „Ali, Subh el-‘Aşâ fî Sınâ’at el-İnşâ, 1917, Kâhire C. XI.
EL-KALKAİANDÎ, Ebû el-„Abbâs Ahmed b. „Ali, Subh el-‘Aşâ fî Sınâ’at el-İnşâ, Kâhire, 1918, C. XII.
KALLEK, Cengiz, “Takiyyüddin İbn Kâdî İühbe” İslâm Ansiklopedisi (TDV), 1999, İstanbul, C. XX, s. 102-103.
KIRBIYIK, Kasım, “İbn Kâdî İühbe”, İslâm Ansiklopedisi (TDV), 1999, İstanbul, C. XX, s. 101-102.
KÖK, Bahaeddin, Nûreddin Mahmûd Bin Zengî ve İslâm Kurumları Tarihindeki Yeri, 1992, İstanbul: İşaret Yayınları.
EL-MAKRÎZÎ, Takıyyüddîn Ahmed b. „Ali, el-Mevâ‘iz ve el-İ‘tibâr bi Zikr el-Hıtat ve el- Âsâr, (Tah. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş-İerkâvî), C. III, 1998, Kâhire: Mektebe Medbûlâ.
EL-MAKRÎZÎ, Kitâb es-Sulûk li Ma’rifet Duvel el-Mulûk, (Tah. Muhammed „Abd el- Kâdir Atâ), C. IV, 1997, Beyrut: Dâr el-Kütüb el-İlmiyye.
EL-MAKRÎZÎ, Kitâb es-Sulûk li Ma’rifet Duvel el-Mulûk, (Tah. Muhammed „Abd el- Kâdir Atâ), C. V, 1997, Beyrut: Dâr el-Kütüb el-İlmiyye.
MEZ, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti-İslâm’ın Rönesansı, (Çev. Salih İaban), 2000, İstanbul.
Mu’cem el-Vasît, 2008, Kâhire: Mektebe eş-İurûk ed-Devliyye. el-Müncid fî el-Luğa, 2008, Beyrut: Dâr el-Maşrık.
MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, C. II, 2013, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, C. V, 2014, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
NİELSEN, Jorgan S., Secular Justice in an Islamic State: Mazâlim under the Bahrî Mamlûks 662/1264-789/1387, 1985, Leiden.
EN-NUVEYRÎ, İehâbüddîn Ahmed bin „Abd el-Vahhâb, Nihâyet el-Ereb fî Funûn el- Edeb, (Tah. Necîb Mustafa Fevvâz ve Hikmet Keşlî Fevvâz), C. VI, 2004 Beyrut.
EL-ÖMERÎ, İbn Fazlullah İihâbüddin Ebî el-Abbâs Ahmed b. Yahya, Mesâlik el-Ebsâr fî Memâlik el-Emsâr Devle el-Memâlik el-Ûlâ, Tah. Dorothea Krawulsky, 1986, Beyrut.
POPPER, William, Egypt and Syria under the Circassian Sultans-1382-1468 A.D.- Systematic Notes to Ibn Taghrî Birdî’s Chronicles of Egypt, 1955, Berkeley-Los Angeles.
ES-SALLÂBÎ, Ali Muhammed Muhammed, Asru’d-Devleti’z-Zengiyye, 2014, Mektebe Feyyâz, el- Mansûra
SARI, Mevlüt, el-Mevârid Arapça-Türkçe Lûgat, t.y., İstanbul.
ES-SEHÂVÎ, İemseddîn Muhammed b. Abdurrahman, ed-Dav’ el-Lâmi‘ li-Ehl el-Karn et-Tâsi‘, C. VII, (tarihsiz), Beyrut.
ŞEKER, Mehmet, Memlûklerde Dîvânü’l-Mezâlim (1250-1517), (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi), 2017, Ankara.
TABÂTABÂÎ, Hüseyin Müderrisî, “Dîvân-ı Mezâlim”, Ferheng-i Îrân-zemîn, XXVII, 1365, Tahran.
TEKİNDAĞ, M. C. İehabeddin, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, 1961, İstanbul.
TYAN, Emile, Histoire de l’Organisation Judiciaire En Pays d’Islam, 1960, Leiden.
UZUNÇARİILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilâtına Medhal, 1988, Ankara,
ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, 1997, Isparta.
ÜNER, Mehmet Orhan, Memlûklular’da Dinî ve Adlî Kurumlar (Basılmamış Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi), 1978, Erzurum.
YENİÇERİ, Celal (2004). “Mezâlim”, İslâm Ansiklopedisi (TDV), Ankara, C. XXIX, s. 515-518.
EZ-ZÂHİRÎ, Halil b. İâhin, Kitâb Zubde Keşf el-Memâlik ve Beyân et-Turuk ve el- Mesâlik (Tah. Paul Ravaisse), 1894, Paris.