TANIKLARIYLA TARAMA SÖZLÜĞÜ’NDE YER-YÖN KAVRAM ALANIYLA İLGİLİ SÖZLERLE OLUŞAN DEYİMLEŞMİŞ BİRLEŞİK FİİLLER

Öz Bireyin zihinsel düzlemindeki önemli kavramlardan bir de yer-yön kavramıdır. Her dilde olduğu gibi Türkçenin sözvarlığında da yer-yön kavram alanına yönelik birçok sözcükle karşılaşılır. Yer-yön sözcükleri, Türkçenin ilk yazılı kaynaklarından itibaren geniş bir kullanım alanı bulan sözleridir. Dilde çok kullanılan sözlere kalıplaşmalar içinde daha sık rastlanır. Kalıplaşma ile ortaya çıkan deyimlerde de yer-yön sözleri sık kullanılan sözlerdendir. Yer-yön sözcüğü + fiil birliktelik kullanımından oluşan öbekler, anlam değişimlerine bağlı olarak birleşik fiil formu kazanabilmektedir. Bu çalışmada Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü’nde yer-yön sözcüğü + fiil birlikteliğinden oluşan deyimleşmiş birleşik fiiller üzerinde durulmuştur. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü’nde aşağı-yukarı, ön-arka, karşı-yan, ileri-geri, iç-dış, sağ-sol karşıtlarıyla ilgili sözcükler, deyimleşmiş birleşik fiiller oluşturmuştur. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü’nde aşağıyukarı ve karşı-yan kavramlarıyla ilgili sözcüklerle oluşan deyimleşmiş birleşik fiillere daha sık rastlanmıştır. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü’nde yer-yön sözlerinin kullanıldığı deyimleşmiş birleşik fiiller anlam açısından “alçakgönüllülük, değersizlik, güçlük / zorluk, utanma / mahcubiyet, itibar / büyüklük / yücelik /üstünlük / güç, büyüklenme / kibir, ısrar / kararlılık, bırakma-vazgeçme- erteleme, engel / karşı koyma / direnç gösterme, seçim yapma, kaçınma / tarafsızlık, fırsat, destek / birliktelik / kazanç, hastalık, acı, heyecan, bunalım / sıkıntı, karamsarlık / ümitsizlik, açığa vurma, sınır tanımazlık, yoksunluk, doğruluk / sağlık, terslik” gibi farklı anlamlar ifade edebilmektedir. Sonuç olarak Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü’nde yer-yön sözleriyle oluşan birleşik fiiller, gerek birliktelik kullanımları gerekse anlam özellikleri açısından zengin bir görünüm sergilemektedir

___

  • AKSAN, D. (1999). Anlambilim. Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
  • ATABAY, N., ÖZEL, S., KUTLUK, İ. (2003). Sözcük Türleri. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
  • BAAD (1996): Bölge Ağızlarında Atasözü ve Deyimler. Ankara: TDK Yayınları.
  • BANGUOĞLU, T. (1990). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
  • DS I, IV, IX, X, XI (1993): Derleme Sözlüğü I, IV, IX, X, XI. Ankara: TDK Yayınları.
  • DURAN, S. (1988). Türkçede Cihet ve Mekân Gösteren Ek ve Sözler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten-1956. TDK Yayınları.
  • ERGİN, M. (1989). Türk Dil Bilgisi, 18. Baskı, İstanbul: Bayrak Basım-Yayın-Tanıtım.
  • KOÇ, N. (1996). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayınları.
  • KORKMAZ, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
  • LAKOFF-JOHNSON (2015). Metaforlar Hayat, Anlam ve Dil. İstanbul: İthaki Yayınları.
  • ÖZTÜRK. D. (2008). Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış-Deyimleşmiş Birleşik Fiiller. Ankara: TDK Yayınları
  • SAĞLIK ŞAHİN, G.S. (2009). Türk Dilinde Yön Gösteren Karşıtlıklar: Aşağı-Yukarı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Cilt 6, S: 3 Eylül-2009. s. 18-32.
  • ŞEN, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
  • TTS (1972): Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VI. Ankara: TDK Yayınları.
  • TÜRK, V. (2004). Sağ , Oŋ, Sol Sözleri ve Kavram Alanları. Türkbilig. 2004/7: 125- 136.
  • TOGAY, Ü. (2017). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü’nde Deyimler. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.