DEVLET, İNSAN VE EKONOMİ: MERKEZİ OTORİTENİN ESNAFLA İLİŞKİSİ VE İHTİKÂR FAALİYETLERİ

Bu çalışma, genelinde Türklerin devlet anlayışında ekonomi ve adalet mekanizmasının işleyişi ve bunun halka yansımalarını, özelde ise Osmanlı dönemi ekonomisi klasik ve klasik sonrası dönem olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Klasik ve sonrası dönemin devlet-esnaf ilişkileri, belgeler üzerinden değerlendirilmeye çalışılmıştır. Devlet tarafından ekonominin işleyişi üzerine alınan tedbirlerin toplum içindeki psiko-sosyal tutum ve davranışların olumlu ve olumsuz etkileri de ayrıca ele alınmaya çalışılmıştır. Özellikle zamanları ve buhranlı anlarda ortaya çıkan, belgelerde ihtikâr olarak adlandırılan karaborsacılık, vurgunculuk ya da stokçuluk olarak günümüzde adlandırılan faaliyetler irdelenmiş, devletin bu faaliyetlerin engellenmesi hususundaki çabaları, bir kısım belgeler üzerinden incelenmeye çalışılmıştır. Devletin bu vurgunculuk ya da stokçuluğa karşı almış olduğu tedbirlerden biri olan narh sistemi, esnafın yolsuzluk yapmamasını tembihleyen, yapanları tespit edip cezalandırılmalarını sağlayan, bu kapsamda esnafın kendi içindeki denetimlerine de kapı açan, istifçilik ve karaborsacılığı men eden kararlar içeren bir sistemdi. Narh, istenmeyen bu dengesizliğin önüne geçmek amacıyla, piyasayı düzenler ve devletin fiyat kontrolünü sağlardı. İhtisap, sadece ihtikâr faaliyetlerine değil aynı zamanda kusurlu ürün üreten ya da eksik satış yapanlarla kalitesiz üretim yapanlara da müdahale etmekteydi. Osmanlı döneminde de ihtisabın teftiş, sık yapılan kontrol ve denetimlerle, çıkarılan nizamnâme ve gönderilen hükümlerle, hem dini hem de örfî olarak adilâne bir sistemin kurulması için son derece ciddiye alındığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

İhtikâr, Esnaf, Klasik Dönem, Klasik Sonrası Dönem, Ekonomi, Narh, İhtisab

PDF

___

Barkan, Ömer Lütfi. 1942. “Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarının Tesbit ve Teftişi Hususlarını Tanzim Eden Kanunlar I, Kanûnnâme-i İhtisab-ı İstanbul-el- mahrûsa, Tarih Vesikaları Dergisi, C.1, S. 5, İstanbul, ss. 326-340.
Barkan, Ömer Lütfi. 1985. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Esnaf Cemiyetleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt: 41, S.1-4, İstanbul, ss. 39-46.
Cezar, Yavuz. 1977. “Bir Âyânın Muhallefâtı: Havza ve Köprü Kazaları Âyânı Kör İsmailoğlu Hüseyin (Müsadere Olayı ve Terekenin İncelenmesi), Belleten, XLI, 161, Aralık, 44 vd., 56. ss.41-78.
Emecen, Feridun. 1993. “Çift Resmi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, Ankara, ss. 309-310.
Genç, Mehmet.2000. Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yay., İstanbul.
İbn Haldun, Mukaddime. 1983. Terc. Süleyman Uludağ, C. 2, Dergâh Yay., İstanbul.
İlgürel, Mücteba. 2003. “1116-1119/1704-1707 Tarihleri Arasında Balıkesir’e Ait Narh Düzenlemeleri”, Osmanlı Araştırmaları XXIII, İstanbul, ss. 11-21.
İnalcık, Halil, 1993. “Adaletnâmeler”, C:II, S: 3-4, BELGELER, 1965, 2. Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TTK Yay., Ankara.
İslamoğlu, Huri. 1998. “16. Yüzyıl Anadolusu’nda Köylüler, Ticarileşme ve Devlet İktidarının Meşrulaştırılması”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Edt:Çağlar Keyder-Faruk Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, ss. 59-81.
İstanbul Kadı Sicilleri 60 Bab Mahkemesi 92 Numaralı Sicil (H. 1120-1121 / M. 1709), 2019. (edt: Coşkun Yılmaz), cilt:20, hüküm nu: 644, Orijinal metin no: [96b-5, İBB Kültür A.Ş, İstanbul.
İstanbul Kadı Sicilleri 73 Bab Mahkemesi 197 Numaralı Sicil (H. 1162-1163 / M. 1749- 1750), 2019. (edt: Coşkun Yılmaz) cilt: 33, Hüküm no: 165, Orijinal metin no: [23b-5, İBB Kültür A.Ş, İstanbul.
İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 150 Numaralı Sicil (H. 1143-1144 / M. 1730- 1732), 2019. (edt: Coşkun Yılmaz) cilt: 65, Hüküm no: 822, Orijinal metin no: [148b-1, İBB Kültür A.Ş, İstanbul.
Kallek, Cengiz. 2000. “İhtikâr”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 21, ss. 560-565.
Karal, Enver Ziya. 1942. Selim III’ün Hatt-ı Hümâyûnları, VII seri, No.10, TTK, Ankara.
Kasaba, Reşat. 1998. “Batı Anadolu’da Göçmen Emeği (1750-1850)” Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım içinde, der. Çağlar Keyder ve Faruk Tabak, çev. Zeynep Altok (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, ss. 119-127.
Koca, Salim. 1996. “Türkiye Selçuklularında Ekonomik Politika”, Erdem, Cilt: 8, Sayı: 23, Ankara, ss. 465-484.
Köktaş, Murat Altuğ. 2016. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Piyasa Düzenlemeleri: 1500- 1700 İstanbul Kadı Sicillerinde Narh Uygulamaları”, Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Nisan, 9(2), ss. 219-242.
Köymen, Mehmet Altay. 1986. “Türkiye Selçukluları Devleti’nin Ekonomik Politikası”, Belleten, S. 198, C. L, Ankara, s. 613-620.
Köymen, Mehmet Altay. 1999. Nizamü’l-mülk, Siyâsetnâme, TTK, Ankara.
Kütükoğlu, Mübahat. 1978. “1009 (1600) Tarihli Narh Defterine Göre İstanbul’da Çeşitli Eşya ve Hizmet Fiyatları”, Tarih Enstitüsü Dergisi, İ.Ü.E.F. Dergisi, S:9, İstanbul, s. 2 (1-85)
Kütükoğlu, Mübahat. 2006. ”Narh”, D.İ.A, C. 32, Ankara, s. 390-391.
Sahillioğlu, Halil. 1967.“Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1525 Yılı Sonunda İstanbul’da Fiyatlar”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı 1, İstanbul, ss.36-53.
Tabakoğlu, Ahmet. 1987. “ Osmanlı Ekonomisinde Fiyat Denetimi”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. 43, Prof. Dr. S. F. Ülgener’e Armağan, İstanbul, ss. 111-150.
Tuğluca, Murat. 2016. Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, TTK, Ankara.
Ülgener, Sabri . 1984. Darlık Buhranları ve İslam İktisat Siyaseti, Mayaş Yay., Ankara.
Yağcı, Mustafa; Çiğdem Gürsoy.2019. “Osmanlı Devleti’nde İktisadi Zihniyet, Kurumlar ve Para Vakıfları”, ADAM Akademi, 9/1, İstanbul, ss. 37-67.
Yıldız, Kenan. 2015. “Şehir Topoğrafyasına Etkisi Bakımından Osmanlı Dönemi İstanbul Yangınları”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi Doğal ve Beşerî Afetler, C.1, İstanbul.
Dîvân-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d.): 79-93, 85-77, 67-128, 14-551, 53-689, 85-374, 85-74, 78-309, 36-204, 85-291, 119-1375.
Dîvân (Beylikçi) Kalemi Mühimme Defterleri (A.DVN.MHM. d.): 2-64.
Cevdet Belediye (C.BLD.): 132-6586, 6-254, 14-663, 55-2708, 118-5852, 12-568, 14- 687.
Cevdet İktisat (C.İKTS.): 34-1690, 27-1316, 36-1784, 7-344, 3-142, 38-1864. 311 Dr. Öğr. Üye. Şeyda BÜYÜKCAN SAYILIR
Dahiliye Mektubî Kalemi (DH. MKT.): 1644-110.
İbnülemin Dahiliye (İE. DH.): 29-2601, 30-2710, 9-879