Ahmed Yesevî’nin Bektaşîlik, Alevîlik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dini Hayatındaki İzleri

Osmanlı dönemi dini hayatını iyi bir şekilde anlayabilmek, konunun tasavvuf ve tarikatlar boyutunu göz önünde bulundurmakla mümkündür. Bu durum dikkate alındığında, kökleri Türklerin İslamiyet’i kabulleri sürecinin hemen akabine kadar dayanan bir tarih dilimi ile karşılaşılmaktadır. Söz konusu süreç içerisinde İslam coğrafyasının çeşitli bölgelerinde ortaya çıkan İslam anlayış ve yaşam tezahürleri, farklı yönleriyle Osmanlı toplumuna miras olarak ulaşmış gözükmektedir. Osmanlı topraklarında doğmasa da, Osmanlı döneminde yaşamasa da Ahmet Yesevî ve tarikatı Yesevîlik, bahsedilen etkinin önemli bir örneğidir. Çalışmada Orta Asya Türk-İslam kültürünün çok önemli bir aktarıcısı olarak Ahmed Yesevî, onun tarikatı Yesevîliğin Bektaşîlik ve Alevîlik üzerindeki etkileri ve Osmanlı dönemi dini hayatındaki izleri konu edilmiştir. Elde edilen verilere göre Yesevîliğin Osmanlı coğrafyasında iki şekilde varlığını sürdürmüş olduğu görülmüştür. Bunlardan ilkinin Yesevîliğin düşünce yapısının, âdab ve erkânı denilen uygulamalarının Nakşibendîlik ve Bektaşîlik içerisindeki etkisine bağlı varlığı; ikincisi ise bazı arşiv belgelerinin işaret ettiği gibi bizzat Yesevîlik tarikatı olarak varlığıdır

Anahtar Kelimeler:

Ahmed Yesevi, Yesevilik, Divan-ı Hikmet, Bektaşilik, Alevilik, Osmanlı, Din, Dini Hayat

The Influence of Ahmad Yassawi on Bektashi Order and Alevism and Its Traces in the Ottoman Religious Life

The Influence of Ahmad Yassawi on Bektashi Order and Alevism and Its Traces in the Ottoman Religious LifeIn order to conceive the Ottoman period religious life, we have to take the tariqat and mystic dimensions of the issue into consideration. From this point of view, we come across with a period of time tracing back to a time right after the conversions of Turks into Islam. During this period, different understandings of Islam and life styles having thrived in various corners of the Muslim world seem to have been presented to the Ottoman community as a heritage. Though not having been born in Ottoman territories, or not having lived in the Ottoman era, Ahmad Yassawi and his Yassawi Order are the remarkable examples of this effect. In this study, as a superb ‘transferor’ of the Central Asian Turkish-Islamic culture, Ahmad Yassawi, his Order and their impacts on Bektashi Order and Alevism, and also their traces in the religious life of Ottoman period have all been analysed. According to the data gathered, Yassawi Order managed to survive in the Ottoman territories in two ways, the first of which was the influential existence of the practices of the Yassawi Order’s way of thinking, rules of conduct and high-ranking figures on Naksibendies and Bektashism. The second one was the very existence of Yassawi order as indicated by certain archive documents

Keywords:

Ahmad Yassawi, Yassawi Order, Diwan-ı Hikmet, Bektashi Order, Alevism, Ottoman, Religion, Religious Life.,

PDF

___

AKTAN Ali, “Künhü’l-Ahbâr’a Göre Ahmed Yesevî ve Anadolu’daki Hali- feleri”, Milletlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu (26-29 Mayıs 1993) Bildirileri, Kayseri 1993, 13-22.
ALGAR Hamid, “Hâcegân”, DİA., İstanbul 1996, XIV, 431.
ÂLÎ Gelibolulu Mustafa, Kitabü’t-Târih-i Künhü’l-Ahbâr, haz.: A. Uğur-M. Çuhadar-A. Gül-H. Çuhadar, Kayseri 1997.
ATIYYETULLAH Ahmed, el-Kâmûsu’l-İslâmî, Kahire 1979.
BACQUE-GRAMMONT Jean-Louis, “XVI. Yüzyılıın İlk Yarısında Osman- lılar ve Safevîler”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İ.Ü. Ed. Fak. Tarih Araştırmaları Merkezi, İstanbul 1991, 205-219.
BANARLI Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1971, I, 279.
BARTHOLD V.V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz.: Hakkı Dursun Yıldız, Ankara 1990.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İ.DH. 924/73265. BOA, ADVN., 53/29.
BOA, 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569), Ankara 1998.
CAHEN Claude, “Baba İshak, Baba İlyas, Hacı Bektaş ve Diğerleri”, çev.: İsmet Kayaoğlu, AÜİFD, Ankara 1972, XVIII, 193-202.
CUMBUR Müjgan, “Evliyâ Çelebi Seyahat-namesi’nde Ahmed Yesevî”, Er- dem, Hoca Ahmed Yesevî Özel Sayısı, C. VII, S. 21, Ankara 1995, 887- 917.
ÇINAR Ali Abbas, “Bazı Yazılı Bektaşî Kaynaklarında Ahmed Yesevî-Hacı Bektaş Velî Bağlantısı ve Yesevî’nin Hoşgörüsünü İşleyen Şiirler”, Er- dem, C. VIII, S. 24, Ocak 1996, 729-744.
ÇUBUKÇU İ. Agah, Türk Düşünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara 1986.
DEWEESE Devin, “The Mashā’ikh-ı Turk And The Khojagān: Rethinking The Links Between The Yasavī And Naqshbandī Sufi Traditions”, Jo- urnal of Islamic Studies, (1996) 7(2), 180-207.
ERASLAN Kemal, “Ahmed Yesevî”, DİA, İstanbul, 1989, II, 159
ERASLAN Kemal, Ahmed-i Yesevî Dîvan-ı Hikmet Seçmeler, Ankara 1993, 59, 63, 65.
ERÖZ Mehmet, Türkiye’de Alevîlik ve Bektaşîlik, Ankara 1990.
ESİN Emel, “Ahmed Yesevî Külliyesi”, DİA, İstanbul 1989, II, 162-163.
EVLİYA ÇELEBİ, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, haz.: Robert Dankoff-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul 2006, I, 43.
FIĞLALI Ethem Ruhî, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, Ankara 1990.
GÖLPINARLI Abdulbaki, “Kızıl-baş”, İA, İstanbul 1954, VI-II, 789.
GÖLPINARLI Abdulbaki, Alevî Bektâşî Nefesleri, İstanbul 1992.
GÜNDÜZ İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul 1984.
GÜZEL Abdurrahman, “Ahmed Yesevî’nin Fakr-nâme’si ile Hacı Bektaş Veli’nin Makalat’ı Arasındaki Benzerlikler”, Milletlerarası Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirileri (Ankara 1991), Ankara 1992, 33-43.
HÂZİNÎ Ahmed b. Mahmud b. Hacı Şah, Cevâhiru’l-Ebrâr min Emvâci’l- Bihâr (Yesevî Menakıbnâmesi), haz.: Cihan Okuyucu, Kayseri 1995, 45-46.
KAFESOĞLU İbrahim, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1992.
KAFESOĞLU İbrahim, Türk Millî Kültürü, İstanbul 1996.
KIRKKILIÇ Ahmet, Başlangıçtan Günümüze Tasavvuf, İstanbul 1996.
KONUKÇU Enver, “Sayram ve Yeri”, Milletlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirisi, Kayseri 1993.
KORKMAZ Seyfullah, “Ahmed Yesevî ve Hacı Bektaş Veli Aralarındaki Bağlar, Fikirleri, Tesirleri ve Türk İslâm Edebiyatına Katkıları”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 11 (2001), 325-355.
KÖPRÜLÜ Fuad, “Ahmed Yesevî”, İslam Ansiklopedisi (İA.), MEB yay., İs- tanbul 1940, I, 210.
KÖPRÜLÜ Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1993.
KUTLU Sönmez, “Ahmet Yesevi ve Din Anlayışı”, http://www.sonmezkutlu. com/?&Bid=222790, Erişim: 16.10.2011.
OCAK Ahmet Yaşar, “Bektaşîlik”, DİA., İstanbul 1992, V, 373-379 .
OCAK Ahmet Yaşar, “Hacı Bektaş Vilâyetnâmesi”, DİA, İstanbul 1996, XIV, 471-472.
OCAK Ahmet Yaşar, “Türk Dünyasında Ahmed Yesevî ve Yesevîlik Kültü- rünün Yayılışı: Bir Sufî Kültürünün Yeniden Güncelleşmesi”, Yesevîlik Bilgisi, haz.: C. Kurnaz-M. İsen-M. Tatcı, Ankara 1998, 311-318.
OCAK Ahmet Yaşar, “Türk Dünyasında Ahmed-i Yesevî Kültürünün Yayılı- şı”, Milletlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirisi, Kayseri 1993, 209-306.
OCAK Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı, İstanbul 1980.
OCAK Ahmet Yaşar, Kalenderîler, Ankara 1992.
ONAT Hasan, “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”, http://www.hasanonat. net/New/Yazilar/kizilbaslik.pdf. Erişim: 09.11.2011.
SARIKAYA Saffet, “Anadolu Alevîliğinin Oluşumu”, EKEV Akademi Dergi- si, C. I, S. I (Kasım 1997), 81-96.
ŞEKER Mehmet, “Ahmed Yesevî’nin Hayatında Arslan Baba Meselesi”, Mil- letlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirisi, Kayseri 1993, 359-360.
TOSUN Necdet, “Yesevîliğin İlk Dönemine Aid Bir Risâle: Mir’âtü’l-Kulûb”, İLAM Araştırma Dergisi, C. II, S. 2 (Temmuz- Aralık 1997), 41-85.
TÜRER Osman, “Türk Dünyasında İslâm’ın Yerleşmesi ve Muhafazasında Sûfî Tarikatları ve Yesevî’nin Rolü”, Milletlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirisi, Kayseri 1993, 363.
Vilâyet-nâme, Menâkıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş-ı Velî, haz.: Abdulbaki Gölpı- narlı, İstanbul, ?.
YAZICI Nesimi, “Hoca Ahmed Yesevî Döneminde Türk-İslâm Kültürünün Oluşumu-Gelişimi”, Diyanet İlmi Dergi, Ankara 1993, C. 29, S. 4, 3-5.
YILMAZ Necdet, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, İstanbul 2001.
YURDAYDIN Hüseyin Gazi, İslâm Tarihi Dersleri, Ankara 1988.