Dîvânu Lugâti’t-Türk‘ten Hareketle Kazak Türkçesindeki Arkaik Fiiller

Bu makalede Kıpçak grubu lehçeleri içinde yer alan Kazak Türkçesi ile XI. yüzyıl standart Türkçesi olan Karahanlı Türkçesi ve bu yüzyılda konuşulan lehçelere ait dil kayıtlarını derleyen Dîvânu Lugâti’t-Türk‘teki fiillerin karşılaştırma yöntemiyle incelenmesi amaçlanmıştır. Yapılan karşılaştırmada Dîvânu Lugâti’t-Türk‘teki birçok fiilin Kazak Türkçesinde de bulunduğu tespit edilmiştir. Kazak Türkçesinde Eski Türkçeden beri tanıklanabilen fiiller Kazak Türkçesinin fonetik yapısına uygun olarak varyantlarıyla yaşamaktadır. Kazak Türkçesinin karakteristik fonetik özellikleri olan s > ş, l > d, ç > ş vb. ses olayları fiillerin temel ses düzlemlerini oluşturur. Ancak Kazak Türkçesindeki bazı fiiller standart değişmelerden bağımsız olarak daha arkaik şekillerini korurlar. Fiillerdeki arkaik şekillerde dikkati çeken en önemli yapı ise Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün, dolayısıyla XI. yüzyıl Karahanlı Türkçesinin fonetik yapısından daha arkaik olmalarıdır. Kazak Türkçesinde bazı fiiller, tarihî lehçelerden sadece Köktürkçede tespit edebildiğimiz kelime içi ve sonu /b/ sesini korumaktadır. Bazı fiiller ise Eski Türkçede kullanılan kelime içi ve sonu /d/ sesini korumaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kaşgarlı Mahmud, Karahanlı Türkçesi, Kazak Türkçesi

Archaic Verbs in Qazakh Turkish in the Perspektive of Divanü Lugati't Türk

In this article, it was aimed to compare and examine the verbs of Kazakh Turkish which is in the dialects of Kipchak group, and Karakhanid Turkish which XI.th-century standard Turkish and Dîvânu Lugâti't-Turk, which compiles the language records of the dialects spoken in this century. It has been determined that many verbs which seen in Dîvânu Lugâti't-Turk were also found in the Kazak Turkish. Many of the verbs which seen from the Old Turkish also lives in the Kazakh Turkist with their variants in accordance with the phonetic structure of the Kazakh Turkish. The characteristic phonetic features of the Kazakh Turkish, s > ş, l > d, ç > ş etc. sound events form the basic sound planes of the actions. However, some verbs in the Kazak Turkish maintain their archaic forms, regardless of standard changes. The most prominent feature of the archaic forms in fact is that they are more archaic than the phonetic structure of Dîvânu Lugâti't-Turk and therefore of the XI.th century Karakhanid Turkish. Some verbs in the Kazak Turkish preserve the in vocabulary and the end /b/ voice that we can only detect in Kokturkish from the historical dialects. Some verbs protect the vocabulary and end /d/ voice used in Old Turkic.

Keywords:

dîvânu lugâti’t-turk kaşgarlı mahmud, karakhanid turkish, kazakh turkish, archaism,

PDF

___

Atalay, B. (2006). Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, (Çeviri), C.I-IV, Ankara.Buran, A., Alkaya, E. (2001). Çağdaş Türk Lehçeleri. Akçağ Yayınları, Ankara, s. 193-194.[EDPT] Clauson, Sir Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth Century Turkish, Oxford.Dankoff, R., Kelly, J. (1982-1984). Mahmûd al-Kašgarì, Conpendium of Turkish Dialects (Türk Şiveleri Lügatı)-İnceleme. Tenkidli Metin. İngilizce Tercüme. Dizinler, C. I-II-III, Harvard Üniversitesi Basımevi.Demirci, Ü. Ö. (2014). Runik Harfli Metinlerde, Eski Uygur Yazmalarında –v-, -v Sesine Dönüştüğü Düşünülen Söz içi ve Söz Sonu –b-, -b var mıdır?, Turkish Studies, Vol. 9/9 Summer 2014, p. 442-444.[DLT] Ercilasun. A.B., Akkoyunlu, Z. (2014). Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, TDK yayınları, Ankara.Ergin, Muharrem. (2011). Orhun Abideleri. Boğaziçi Yayınları. İstanbul.[Kzk.] Isqaqov, A. (Red.). (2006-2011). Qazak Ädebiy Tiliniŋ Sözdigi, C. I-XV, Almatı.Kaçalin, S. M. (1994). “Dîvânü Lugâti't-Türk”, DİB İslam Ansiklopedisi, C. 9, s. 447.[Kzk.] Koç, K., Bayniyazov, A., Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara.[Kzk.] Kurmaşulı Egebayev, A. ( 1997-1998). Mahmud Kaşkari, Türik Sözdigi I-II-III, Almatı.[Kzk.] Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi, (1-Tom, 1974; 2-Tom, 1976; 3-Tom. 1978, 4-Tom, 1979; 5-Tom, 1980; 6-Tom, 1982; 7-Tom, 1983; 8-Tom, 1985; 9-10 Tom, 1986). Almatı.[Kzk.] Sarıbayev, Ş. Ş. (2005). Qazaq Tiliniŋ Aymaqtıq Sözdigi, A. Baytursınulı Atındağı Til Bilimi İnstitutı, Almatı.Tekin, Talat. (1994). Tunyukuk Yazıtı, Simurg Yayınları, Ankara.______ (1989). Türk Dili ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi, Erdem Dergisi, Ankara, C.5, s. 13, s. 141-168.[Kzk.] Yüce, N., Pınar, S., Oraltay, H. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul.