T’A-TA TONGA’NIN ETNİK KÖKENİ VE MOĞOL DEVLET İDARESİNDEKİ ROLÜ

“Büyük Moğol İmparatorluğu”’nun kurulma aşamasında idari, askerî ve sosyal sistemlerini oluştururken Türk etkisinde kalındığı dolayısıyla da Uygurların kilit rol oynadığı konusunda bilim insanları arasında fikir birliği vardır. Bu anlayış ve idrakle devletin kurucusu Cengiz Han ve ardılları, bu alanlarda bilgili ve yetenekli Uygurları, üst mevkilere getirmiş ve onların tecrübelerinden yararlanmasını bilmişlerdir. Moğol idari sisteminde çoğunluğu oluşturan Uygurlar, yönetici olarak önemli roller üstlenmişler ve dönemin seçkin bir parçasını oluşturmuşlardır. Akıllıca alınmış kararlar sayesinde Moğollar, kabile hayatından kurtulmuş, tarihte önemli bir yere sahip olabilmişlerdir. Devlet kurma ve idare etme tecrübesine sahip Uygurlar, Moğol efendilerine seferlerde eşlik eden askerî lider ve sivil idareciler olarak pek çok alanda ve görevde istenen çok güvenilir bir model olmuşlardı. Aynı zamanda dil, yazı, edebiyat, hukuk, sanat ve ticaret gibi konularda da adını duyuran Uygurlar, bu anlamda, yazma ve okur-yazarlık tekniklerinde uzmanlaşmış, bir tür teknolog işlevi görmüşler ve Moğol hizmetine giren herhangi bir uzman veya zanaatkâr gibi çalışmışlardır. Diğer taraftan kendi yazı sistemleri ve dillerini Moğol hanlarına, kraliçelerine ve prenslerine öğreterek onları güçlü konumlara getirmişlerdir. O dönemde aynı coğrafyada yaşayan Naymanlar, Kerayitler ve Karahitaylar da okur-yazardı hatta muhtemelen kendi dillerinden başka birden çok dil biliyorlardı. Cengiz Han, 1204 civarında Naymanları yendi ve T’a-ta Tonga adlı kâtibi esir aldı. T’a-ta Tonga, 12. yüzyılın sonunda ve 13. yüzyılın başlarında Türk-Nayman kabilesinin mühürdarı ve veziri idi. Uygur dilini, yazısını, hukukunu ve mührü/damgayı Moğollara tanıtması ve uygulamasıyla bilinen T’a-ta Tonga, hem Türk hem de Moğol tarihinin önemli şahsiyetlerinden biridir. Moğolların hizmetine giren ilk Türk olarak kabul edilen T’a-ta Tonga, kimi tarihî kaynaklarda Nayman, kimisinde de Uygur olarak geçer. Bu sebeple T’a-ta Tonga’nın asıl etnik kökeninin ne olduğuna dair sorunun cevabını bulmak, çalışmanın amacıdır. Uygurların sınır komşusu ve Uygur kültürüne hâkim Naymanların kuvvetle muhtemel aslen Uygur Türkü olabileceği düşüncesiyle çalışma, bu doğrultuda ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Cengiz Han, T’a-t’a Tonga, Nayman, Uygur, Mühür.

T'A-TA TONGA'S ETHNIC ORIGIN AND ROLE IN THE MONGOLIAN STATE ADMINISTRATION

Abstract There is a consensus among scholars that the Uyghurs played a key role in the establishment of the "Great Mongolian Empire", which was influenced by Turkish influence while creating its administrative, military and social systems. With this understanding and appreciation, the founder of the state, Genghis Khan and his successors, brought knowledgeable and talented Uyghurs to higher positions and knew how to benefit from their experiences. Uyghurs, who made up the majority in the Mongolian administrative system, assumed important roles as administrators and formed an elite part of the period. Thanks to wise decisions, the Mongols were saved from tribal life and have had an important place in history. Accompanying their Mongol lords on expeditions, the Uyghurs, who had the experience of establishing and administrating a state, became a very reliable model that was desired in many fields and duties as military leaders and civil administrators. At the same time, the Uyghurs, who also made a name for themselves in subjects such as language, writing, literature, law, art and trade, functioned as a kind of technologist specializing in writing and literacy techniques and worked like any expert or craftsman who entered the Mongolian service. On the other hand, they taught the Mongolian khans, queens and princes their own writing systems and languages, placing them in powerful positions. The Naymans, Kerayites and Karahitays living in the same geography at that time were also literate and probably even spoke more than one language other than their own. Genghis Khan defeated the Naimans around 1204 and captured the scribe T'a-ta Tonga. T'a-ta Tonga was the seal and vizier of the Turkic-Nayman tribe at the end of the 12th century and the beginning of the 13th century. T'a-ta Tonga, known for introducing and applying the Uyghur language, writing, law and seal/stamp to the Mongols, is one of the important figures in both Turkish and Mongolian history. T'a-ta Tonga, who was accepted as the first Turk to enter the service of the Mongols, is referred to as Nayman in some historical sources and as Uyghur in others. For this reason, it is the aim of the study to find the answer to the question about what the real ethnic origin of T'a-ta Tonga is. The study will be handled in this direction, with the idea that the Naymans, who are the border neighbors of the Uyghurs and who dominate the Uyghur culture, are most likely originally Uyghur Turks.

Keywords:

Genghis Khan, T, Nayman, Uyghur, Seal,

PDF

___

Ağaldağ, Sebahatti (2002). Moğol Devleti. Türkler Ansiklopedisi içinde. C. 8, 433-455. Yeni Türkiye Yayınları.
Arsal, Sadri Maksudî (1947). “Çingiz’in Yasası”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, 167-177.
Aydın, Erhan (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Bademci, Ali (2012). Cengiz ve Yasası-Timur ve Tüzükatı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Barthold, Vasiliy Vladimiroviç (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (Yayına Haz.: Hakkı Dursun Yıldız). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Boray, Ferit Erdem (2012). Bilinmeyen Tarih ve Türkler. İstanbul: Kum Saati Yayınları.
Brose, Micheal Carl (2005). “Uyghur Technologists of Writing and Literacy in Mongol China”. T’oung Pao, 91(4-5): 396-435.
Brose, Micheal Carl (2000). Strategies of Survival Uyghur Elites in Yuan and Early Ming China. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Pensilvanya: University of Pennsylvania.
Bunčić, Daniel (2017). “Factors Influencing the Succes and Failure of Writing Reforms”. Studi Slavistici, (14): 21-46.
Aladdin Ata Melik Cüveynî (2013). Tarih-i Cihan Güşa. (çev.: Mürsel Öztürk). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Çakan, Varis (2019). “Uygur Türklerinin Moğol İmparatorluğu’ndaki Rolü”. Asya Araştırmaları Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1): 19-28.
D’ohsson, Abraham Costantın (2008). Moğol Tarihi, Denizler İmparatoru Cengiz. (çev.: Bahadır Apaydın). İstanbul: Nesnel Yayınları.
D’ohsson, Abraham Costantın (2014). Moğol Tarihi. (Yayına Haz.: Ekrem Kalan). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Dayı, Özkan (2015a). “Camiü’t-Tevarih’te Kubilay Han’ın Çin’deki İdarî Teşkilatı ve Bayındırlık Faaliyetleri”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (55): 239-255.
Dayı, Özkan (2015b). “Mahmud Yalavac’ın Moğol İmparatorluğu’ndaki Faaliyetleri”. Current Resaearch in Social Sciences, 1(3): 63-68.
Dayı, Özkan (2016). “İlhanlı Tarihinde Mecdü’l-Mülk Yezdî Hadisesi”. Current Resaearch in Social Sciences, 2(3): 107-122.
Dayı, Özkan (2017). “İran Moğollarında Bitikçilik (1231-1295)”. Sosyal Bilimler Dergisi, (11): 192-208.
Dayı, Özkan ve Tokan, Özgür (2020). “Moğol Dönemi İran’ında Uygur Kökenli Bir Vali Körgöz”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(1): 110-121.
Dayı, Özkan (2021). “İlhanlı İdarî Teşkilatı, I: Divanlar”. Tarih Araştırmaları Dergisi, 40(69): 72-94.
Derin, Serkan (2020). “İlhanlı Sarayında Budizm”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 7(2): 485-506.
Dinç, İhsan (2002). Cengiz Han. İstanbul: Kastaş Yayınları.
Golden, Peter Benjamin (2015). Dünya Tarihinde Orta Asya. (çev.: Yahya Kemal Taştan). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Grousset, Rene (2001). Cihan Fatihi Cengiz Han. (çev.: İzzet Tanju). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Grousset, Rene (2006.). Bozkır İmparatorluğu. (çev.: Reşat Uzmen). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Güney, Menşure (2019). Cengiz Han’ın Orta Asya Seferleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Tekirdağ: Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Halaçoğlu, Yusuf (1993). Damga. TDV İslam Ansiklopedisi içinde. C. 8, 454-455, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
Hartog, Leo de (2013). Dünya Fatihi Cengiz Han. İstanbul: Doğan Yayıncılık.
Hui, Ming Tak Ted (2020). Writing Empire: Culture, Politics and the Representation of Cultural Others in the Mongol-Yuan Dynasty. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Cambridge: Harvard University Graduate School of Arts & Sciences.
İnan, Abdülkadir (1960). “Nayman Boyunun Soyu Meselesi”. Belleten, 24(96): 539-546.
Kafalı, Mustafa (1976). Altın Orda Hanlığı’nın Kuruluş ve Yükseliş Devirleri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Kafalı, Mustafa (1993). Cengiz Han. TDV İslam Ansiklopedisi içinde. C. 7, 367-369. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
Kalan, Ekrem (2018). “Moğollar’da Yazılı Geleneğin Kökenleri ve Cengiz Taşı”. Türkbilig Dergisi, (35): 1-16.
Kırlı, Engin (2019). “Cengiz Han’ın Hayatı ve Askerî Seferleri” Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tarih Dergisi, 2(1): 84-111.
Köprülü, Mehmed Fuad (1978). Cengiz Han. MEB İslam Ansiklopedisi içinde. C. 3, 91-100. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
Kaşgarlı Mahmud (2013). Divanü Lügat-it Türk Tercümesi. (çev.: Besim Atalay). C.1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Masoud, Faryamanesh (1839). “Buddhism in the Ilkhanid Court”. Religions and Sects in the İlkhanid Era (Researcher At the Academy of Persian Language and Literature). (CIRE), 29-54.
Oğuz, Anıl Yasin (2021). “Naymanlar Türk mü Yoksa Moğol mu?”. Erzurum Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (12): 117-132.
Onon, Urgunge (2005). The Scret Hıstory Of The Mongols. London and New York: Doultledge Curzon.
Ögel, Bahaeddin (2002). Çingiz Han’ın Türk Müşavirleri. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları.
Ögel, Bahaeddin (2003). İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ögel, Bahaeddin (2010). Türk Mitolojisi. C. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Özcan, Altay, Tayfun (2013). “Chronıca Maıora’da Moğollara Dair Kayıtlar”. Tarih Okulu Dergisi, (16): 23-77.
Özgüdenli, Osman Gazi (2009). Gazan Han Ve Reformları (1295-1304). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Roux, Jean-Paul (2002). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (çev.: Aykut Kazancıgil). İstanbul: İşaret Yayınları.
Roux, Jean-Paul (2006). Orta Asya ve Uygarlık. (çev.: Lale Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Sagester, Klaus (2007). “The History of Buddhism Among the Mongol”. The Spread of Buddhism, (16): 379-432.
Shamakhay, Saira (2019). “Religious-Ethical Values İn The Context Of The Secret History Of The Mongols”. European Journal of Science adn Theology, 15(4): 1-8.
Shayestehfar, Mahnaz ve Khazaie, Erfan (2021). “The Impact of Chinese Seals on the Structure Design and Usage of the İl-Khanids Seals and Coins”. Desing Engineering, (9): 6713-6739.
Spuler, Bertold (2011). İran Moğolları: Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri. (çev.: Cemal Köprülü). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Temir, Ahmet (1989). Cengiz Han. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Tobça’an Manghol-un Niuça (Yüan-Ch’ao Pi-Shi) (1948). Moğolların Gizli Tarihi (çev.: Ahmet Temir). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Togan, İsenbike (2002). Çinggis Han ve Moğollar. Türkler Ansiklopedisi içinde. C. 8, 377-415. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları
Togan, Zeki Velidi (1941). Moğollar, Çingiz ve Türkler. İstanbul: Bozkurt Yayınları.
Turan, Osman (1941). “Çingiz Adı Hakkında”. Belleten, 5(19): 267-276.
Türkoğlu, İsmail (2011). Tataristan. TDV İslam Ansiklopedisi içinde. C. 40, 163-168. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
Usul, Dilber (2016). İlhanlı Döneminde Uygurlar. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ver, Marton (2019). “Animal Terminology in the Uyghur Documents Concerning the Postal System of the Mongol Empire”. Turkic Languages, (23): 192-210.
Vernadsky, George (2007). Moğollar ve Ruslar. (çev.: Eşref Bengi Özbilen). İstanbul: Selenge Yayınları.
Yasin, Yüsüpcan (2011). “Uygur Yazısının Tarihî Dönemleri ve Yayıldığı Bölgelere Bir Bakış”. Dil Araştırmaları Dergisi, 9(9): 91-103.
Yuvalı, Abdulkadir (2017). İlhanlı Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.