ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDE DİNÎ BİR TERİM: ÄRDÖKTÄG

II. Köktürk Kağanlığı’nın siyasi ve kültürel ardılı olan Uygurlar, tarım ve ticaret gibi faaliyetlerle çeşitli kültürlerle temasa geçip geliştirdikleri kültür düzeyiyle, yaşadıkları coğrafyada önemli konumlara sahip olmuşlardır. Temasa geçtikleri halklar üzerine derin etkiler bırakan Uygurlar, bu doğrultuda özellikle din temelinde geliştirdikleri edebî ürünlerle Türk diline zenginlik katmıştır. Sırasıyla Budizm, Manihaizm, Hıristiyanlık ve İslamiyet gibi din ve öğretileri benimseyen Uygurlar, bu din ve öğretiler doğrultusunda özellikle Budizm ve Manihaizmin felsefesini anlatan kavramları Türkçeleştirme arayışına giren Uygur rahipleri sayesinde, bu öğretilere ait yabancı dinî terimleri çeşitli yöntemler kullanarak Türkçeleştirmiştir. Bu yöntemler arasında, ilgili dinî terimleri Eski Türk inancına ait kavramlar kullanarak aktarma, Türkçe karşılık üretme ve eş anlamlı Türkçe kelime ile yabancı dinî terimi bir arada kullanmak gelmektedir. Türk dilinin yazılı olarak tanıklandığı Orhon Türkçesi döneminde “devlet” ve “halkı” merkeze alan söylev nitelikli söz varlığı görülmekteyken Eski Uygur Türkçesi döneminde felsefî düşünce boyutunu yansıtan söz varlığı yer almaktadır. Türk dilinin Budizm ve Manihaizm gibi felsefî öğretileri anlatabilme kudretine sahip olması, bu dilin işlenmişliğini göstergesi bakımından dikkate değerdir. Bu doğrultuda, ilk kez Eski Uygur Türkçesi döneminde Budizmin temel felsefesini anlatan Altun Yaruk vb. metinler yoluyla tanıkladığımız ärdöktäg ifadesi, Türk dilinin dinî terminolojisi içerisinde yer alan terimlerden biridir. Budizm içerisinde “varlığın asıl yönü, özü” anlamına gelen bu terim, ancak Buda tarafından elde edilecek fark ediş uyanışına işaret etmektedir. Bu çalışma ile Eski Uygur Türkçesi metinlerinde tanıklanan ärdöktäg ifadesinin sahip olduğu kavramsal ve dilsel değere değinilerek ilgili terimin tanıklandığı metinler doğrultusunda Budizm içerisinde terimin sahip olduğu önem yansıtılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Türk Dili, Eski Uygur Türkçesi, Budizm, dini terim, ärdöktäg, dini terim

A RELIGIOUS TERM IN THE OLD UYGHUR TURKIC TEXTS: ÄRDÖKTÄG

The Uyghurs, II. Kokturk Khaganate the political and cultural successors of the, had important positions in the geography where they lived by getting in touch with various cultures through activities such as agriculture and trade. The Uyghurs, who had a profound influence on the peoples they came into contact with, added richness to the Turkic language with the literary products they developed on the basis of religion. The Uyghurs who adopted the religions and teachings such as Buddhism, Manichaism, Christianity and Islam, in line with these religions and doctrines, translated the religious concepts of Buddhism and Manichaism into Turkic by means of the Uyghur priests who searched for Turkishization by using various methods. These methods include transferring the relevant religious terms using concepts belonging to the Old Turk faith, producing Turkic equivalents and using the synonym Turkic word and foreign religious term together. In the period of Orkhon Turkic in which the Turkic language was witnessed in writing, there was a discourse that focused on the “state” and “people “, while there was a vocabulary reflecting the metaphysical thought dimension in the Old Uyghur Turkic period. The fact that the Turkic language has the power to explain metaphysical doctrines such as Buddhism and Manichaism is remarkable in terms of the indication of the processing of this language. In this respect, Altun Yaruk, etc., who first explained the basic philosophy of Buddhism in the period of Old Uyghur Turkic term ärdöktäg, which we witness through texts, is one of the terms in the religious terminology of the Turkic language. In Buddhism, this term, which means asıl the essence of existence, the essence, refers only to the awakening of the difference to be achieved by the Buddha. In this study, the conceptual and linguistic value of the expression ärdöktäg witnessed in the Old Uyghur Turkic texts will be addressed and the importance of the term in Buddhism will be reflected in line with the texts witnessed.

Keywords:

Turkic Language, Old Uyghur Turkic, Buddhism, ärdöktäg, Religious Term,

PDF

___

ARAT, Reşit Rahmeti. (2007). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
CAFEROĞLU, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
CONZE, Edward. (2004). Kısa Budizm Tarihi. (Çev. Ömer Cemal Güngören). İstanbul: Yol Yayınları.
ERASLAN, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERDAL, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
GABAIN, Annemarie von (2007). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GAKAI, Soka. Nichiren Buddhism Library. (31.08.2019) Erişim Adresi: https://www.nichirenlibrary.org/
GÜNAY, Ünver ve Harun Güngör (2018). Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
GÜNGÖREN, İlhan. (2016). Zen Budizm Bir Yaşama Sanatı. İstanbul: Yol Yayıncılık.
HAZAI, Gyorg ve Peter Zieme. (1971). Fragmente der uigurischen Version des “Jin’gangjing mit den Gāthās des Meister Fu”. Berliner Turfantexte I. Berlin: Akademie Verlag.
İSİ, Hasan (2019). Eski Türkçe Tantrik Bir Metin: Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
İslâm Ansiklopedisi. “Hakikat” maddesi. (01.09.2019) Erişim Adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/
KAYA, Ceval. (1994). Uygurca Altun Yaruk (Giriş, Metin ve Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KAYA, Korhan. (2017). Buddhizm Sözlüğü. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
ÖLMEZ, Mehmet. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:1, 1991.
SINOR, Denis. (2012). Erken İç Asya Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
SOOTHILL, William Edward ve Lewis Hodous. (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd.
TEKİN, Şinasi. (1992). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. ss. 69-119.
TEZCAN, Semih. (2001). En Eski Türk Dili ve Yazını. Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Ankara: Türk Tarih Kurumu. ss. 271-323 The Seeker’s Glossary of Buddhism. (1998). Sutra Translation Committee of the United States and Canada. Buddha Dharma Education Association Inc.
TOKYÜREK, Hacer (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi
YAKUP, Abdurishid (2010). Prajnāpāramitā Literature in Old Uyghur. Berliner Turfan Texte XXVIII. Belgium: Brepols.
YILMAZ, Hüseyin. (2007). Budist Metafiziği. Ankara: Hece Yayınları