افغانستان اۉزبېک تیلی تالقان شېوه¬سیده کېلیشیکلرنینگ قۉللنیشی

شېوه شناسلیکدهگی بحثلر معلوم تیلنینگ شېوهلیک اۉزهللیکلرینی تېکشیریش دیر. ادبي تیل بیلن شېوهنی فرقی باراېمیش؛ بو تفاوتلر تیلنینگ گرامري شکللریده اۉز افادهسینی تاپهدی. جملهدن اۉزبېک تیلی تالقان شېوهسیده، کېلیشیک کتهگوریسینینگ شېوهلیک شکلی و ایشلهتیلیشی بو مقالهده اساسي اۉریننی اېگهلیدی.اۉزبېک ادبي تیلیده آلتیته کېلیشیک(باش، قرهتقیچ، توشوم، اۉرین-پیت، جۉنهلیش و چیقیش)کېلیشیکلری ایشلهتیلسه-ده، تېکشیریلهدیگن شېوهده اوشبو مقولهنینگ ایتیلگن تورلریدن باشقه ایکّیته (واسطه کېلیشیگی و چېگرهلش کېلیشیکلرینی) بېلگیلری بیلن قۉللنیش شکللری بېلگیلنگن. اۉزبېک تیلی تالقان شېوهسینینگ کېلیشیکلری بیر قسمی ادبي تیل قاعدهسی سینگری عمومیلیککه اېگه. اۉزبېک ادبي تیلدهگی کېلیشیک اوشبو شېوهده مخصوص کۉرستگیچلر بیلن ایشلهتیلگن. بونده باش کېلیشیک ادبي تیل سینگری ایشلهتیلیب، قرهتقیچ کېلیشیگی ادبي تیل قانونیتلریگه قرشی حالده «+تی، +دی و +ی» شکللری بیلن؛ توشوم کېلیشیگی ایریم اۉرینلرده «+نی» ادبي تیلدېک، بعضی حالتلرده «+دی، +تی»، جۉنهلیش کېلیشیگی «+غه،+ که،+ قه»، اۉرین-پیت کېلیشیگی «+گه،+ ته» شکللری بیلن، چیقیش کېلیشیگی اۉز بېلگیسیدن باشقه «+تن،+دین» و صفتداش «+گن» شکللری بیلن، واسطه کېلیشیگی «+بیلن» قۉشیمچهسی اۉرنیده «+بیرلن، +بیله، +بیرگه و +بیلم» شکللری قۉللنیلگن. و چېگرهلش کېلیشیگی اېسه ادبي تیل قاعدهلریگه اونچهلیک ماس کېلمی بعضی شېوهلیک خصوصیتینی سقلش بیلن عموميلیککه اېگه.

Anahtar Kelimeler:

تالقان شېوه¬سی, اۉزبېک تیلی, کېلیشیکلر.

THE USAGE OF NOMINAL STATES IN TALOQAN UZBEK PEOPLE DIALECT IN AFGHANISTAN

The discussable points in dialectology is determination of the characteristics of a language dialect. Therefore, this article concentrates on nominal states which is one of the morphological features and dialect usage in Uzbek language, particularly Taloqan people dialect. Although there are six nominal states in Uzbek language such as subjective, possessive, objective, time bound and location bound, indicator and external, in Taloqan dialect, there are two extra nominal states (mediator and marginal) with signs and way of usage. The nominal states in Taloqan dialect in the section of usage in some issues is similar to literary language. Uzbek language nominal states in Taloqan dialect has particular usage. Based on this research, subjective state has usage based on literary rules. However, possessive state is opposite of Uzbek literary language with signs of «+ti, di, and +I». On the other hand, in some issues objective state has usage based on Uzbek literary language with the sign of «+ni» and sometimes with the signs of «+di, +ti». But indicator state has usage with signs of «+ġä, +kä, +…ä». However, time bound and location bound states besides its grammatical signs have usage with signs of «+gä, +tä». But the external state has usage considering its grammatical with signs «+tan, +din» and objective adjective sign is «+gän». The state of mediator is «bilän». The sign with «birlän, bilä, birgä, biläm» has usage. And the marginal state does not have similarity with literary language rules. But it has some closeness with the features of dialect structures in Taloqan dialect.

Keywords:

Taliqan Dialect, Uzbek Languege, Nominal States,

PDF

___

Altay, nurullah. (1386). Uzbek tili suzligi. Malaysia:
Çuşkon, Muctafo walkan. (2017). Uzbek-turkçıcı Gıramarı. Ankara.
Ishonch, zikirillah. (1393). Uzbek tili giromari. Kabul:
Şoh abdurrahmanva. (1981). Tilşınoclıkka kırış. Toshkent:
Toluqonıy, nurrullah. (1389). Taxoreho. Kabu:
Akram boy. (55). Taluqon shahri, uchinchi nohiya yashawchisi.
Awliyaqul. (46). Taluqon shahri, tortinchi nohiya yashawchisi.
Baymurad. (60). Taluqon shahri, Birinchi nohiya yashawchisi.
Tojinniso. (55). Taluqon shahri, Birinchi nohiya yashawchisi.
Hasson. (30). Taluqon shahri, uchinchi nohiya yashawchisi.
H. eisso. (75). Taluqon shahri, Birinchi nohiya yashawchisi.
H. Amonillah. (65). Taluqon shahri, Ikkinchi nohiya yashawchisi.
H. Abrohem. (50). Taluqon shahri, Ikkinchi nohiya yashawchisi.
H. Toshi. (48). Taluqon shahri, birinchi nohiya yashawchisi.
Habebillah. (45). Taluqon shahri, birinchi nohiya yashawchisi.
Xolbozor. (65). Taluqon shahri, uchinchi nohiya yashawchisi.
Xairinisso. (50). Taluqon shahri, birinchi nohiya yashawchisi.
Do mullah Zohir. (50). Taluqon shahri, tortinchi nohiya yashawchisi.
Do mullah abdulawal. (50). Taluqon shahri, tortinçi nohiya yashawchisi.
Sayid abror. (50). Taluqon shahri, uçinçi nohiya yashawchisi.
Şohzodamoh. (70). Taluqon şahri, ıkkıinchi nohiya yashawchisi.
Şer.M. (42). Taluqon şahri, tortinçi nohiya yashawchisi.
Cohebnazar.(48). Taluqon şahri, uçinchi nohiya yashawchisi.
Tolıbşoh. (40). Taluqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.
Ab.ghafar. (35). Taluqon şahri, uçinçi nohiya yashawchisi.
Ab. Qayum. (48). Taluqon şahri, birinçi nohiya yashawchisi.
Ab. Hamed. (50). Taluqon şahri, uçinçi nohiya yashawchisi.
Ab.bshir. (33). Taluqon şahri, birinçi nohiya yashawchisi.
Karamatullah. (39). Taluqon şahri, totinçi nohiya yashawchisi.
M.usof. (68). Taluqon şahri, uçinçi nohiya yashawchisi.
Mullanabe. (43). Taluqon şahri, tortinçi nohiya yashawchisi.
Nur.M. (40). Taluqon şahri, tortinçi nohiya yashawchisi.
Nasrullah. (45). Taluqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.
Najebullah.(30). Taluqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.
Najeeba. (35). Talqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.Egamberdi. (72). Taluqon şahri, ikkinçi nohiya yashawchisi.