Söz Varlığı Bağlamında Başkurt Gelin Türküleri: Sěñlevler

Düğün, çeşitli kültürlerde doğum ve ölüm gibi hem bir başlangıç hem de bir bitiştir. Yaşamın bir aşaması olan bu tören her kültürde kendine özgü uygulamalar ve sözlü ürünler meydana getirmiştir. Başkurt Türklerinde de düğünlerde söylenen ayrılık hüznünü anlatan sěñlev adlı türküler vardır. Bu türküler, Başkurt Devlet Üniversitesi arşivlerinde muhafaza edilen ve Başkurdistan’ın dört bölgesinden 1957-1969 yılları arasında derlenmiştir. Bu bölgeler; Böryen, Heybulla, Kügersin-Yensura-Baymak ve Salavat bölgeleridir. Toplam 18 gelin türküsünün dokuzu Salavat bölgesinden derlenmiştir. Bu türküler, gelinin ayrılık acısını, ailesine, çocukluğuna özlemini ve babasına şikâyetini anlattıkları sözlü ürünlerdir. Bu çalışmada ise Başkurt gelin türkülerinin özellikleri açıklanmıştır ve sěñlev sözünün kökeni hakkında değerlendirmelere yer verilmiştir. Ancak temelde bu türkülerin söz varlığı tematik açıdan incelenmiştir. Bunun için 15 tema belirlenmiştir. Bunlar; coğrafya/zaman, aile, renk, hayvan, yiyecek, vücut, sayı, eşya, giyim, soyut/ kavram, özel ad, bitki, din, toplum, maden, ev temalarıdır. Çalışmada bu temalar ve bu temalar altında tespit edilen kimi sözler üzerine değerlendirmeler sunulmuştur. Kadınlar tarafından yaratılan ve icra edilen gelin türküleri, söz varlığı açısından Başkurt kadınlarının dünyasını yansıtmaktadır. Coğrafya, aile ve hayvan temaları, en yoğun temalardır. Maden, yiyecek ve din temaları da en az kullanılan temalardır. Yaklaşık 286 kavram ile oluşturulan gelin türküleri, diyalektolojik sözlüklerde ve monografilerde olmayan sözler ve biçimler içerir. Ayrıca karşılaştırmak üzere çalışma sonunda gelin türkülerinin transkripsiyonu ve Türkiye Türkçesi aktarmaları numaralandırılarak eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Başkurt Halk Edebiyatı, Gelin Türküleri, Ağıt, Söz Varlığı, Tema

Bashkir Bride Ballads in The Context of Vocabulary: Senglevs

Weddings in various cultures mark both a beginning and an end, similar to birth and death. This ceremony is a stage of life and has created unique practices and oral literary texts in every culture. Bashkirs also have bridal ballads called senglevs, that tell about the bride’s sadness at being separated from her family and are sung on the wedding day. These folk songs have been preserved in the archive of Bashkir State University and were compiled from four regions of Bashkortostan (Burzyanzky, Khaybullinsky, Kugarchinsky-ZianchurinskyBaymaksky, and Salavatsky) between 1957-1969. Nine of the 18 bridal ballads had been compiled from the Salavatsky district. These bridal ballads have talk about the bride’s pain at leaving her family, longing for her childhood, and complaining to her father. This study explains the features of the Bashkir bridal ballads and shares etymological opinions regarding the word senglev. Basically, the article thematically studies the vocabulary of the bridal song lyrics and identified 15 themes: topography/geography/time, family, colors, animals, food, body, numbers, goods, clothes, abstract/concept, onomastics, plants, religion, society, metals/minerals, and home. The study also presents opinions, comments, and analyses regarding the words from these themes. The bride ballads are created and performed by women and reflect the world of Bashkir women in terms of vocabulary. The themes of geography/time, family, and animals occur more frequently than other themes, with the themes of minerals, foods, and religions occurring the least. The Bashkir bridal ballads consist of about 286 words, including some words and morphemes that are not found in dialectical dictionaries or monographies. Transcriptions and Turkish translations of the bridal texts are added at the end of the study.

Keywords:

Bashkir Folklore, Bridal Ballads, Epicedium, Vocabulary, Theme,

PDF

___

Abdullin, İ.A, S. B. Vahitova, F. M. Gazizova, L. R. Gaynanova, F. E. Ganiyev, M. G. Möhemmediyev, Ş, S, Hanbikova, R. G. Ehmetyanov, Tatar TelenenAnlatmalı Süzlege, III Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı, 1981 google scholar
Agliullina, A. M. “Başkirskiy Svadebnıy Obryad Senlyav”, Biblioteka Nematerial’nogo Kul’turnogo Naslediya Respubliki Başkortostan (2021), erişim 10 Ekim 2022 https://kitaplong.ru/senlyu_rus google scholar
Söleymanov, A ve R. Sultangareeva (Editör). Başkort halık ijadı - yola folklorı. Öfö: Kitap, 1995. google scholar
Başkort Telenen AkademikHüzlege, 5.t, Editör F. G. Hisamitdinova, Öfö: Kitap, 2013. google scholar
Başkort Telenen Diyalekttarı Hüzlege. Hazırlayanlar M. İ. Dilmöhemetov, U. F. Nezirgolov, S. G. Sabiryanova, G. G. Gereyeva, Öfö: Kitap, 2002. google scholar
Başkort Telenen Tönyak-Könbayış Dialektı (BTTKD) - 1954 yılgı dialektologik ekspeditsiya otçetı Ufa: Gilem, 2008. google scholar
Burangolov, M. Sesen Amanatı. Öfö: Kitap, 1995. google scholar
Clauson, G. An Etymological Dictionary ofPre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press, 1972. google scholar
Çevirme, H. ve R. OYMAK, (2009). “Halk Anlatılarının Metinselliği”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2/3-4 (2009): 74-83. google scholar
Doerfer, G. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. III, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1967. google scholar
Ehmetyanov, R. Tatar Telenen Etilomogik Süzlege. I-II. Kazan: Megarif-Vakıt, 2015. google scholar
Gaysina, F. F. “O Religioznom Folklore Başkir”. II Mejdunarodnaya Nauçno-Praktiçeskaya Konferensiya Posvyaşçennaya 25 Letiyu Meçeti-Medrese “Ak Meçet” - “Rol İslama v Stabilizatsiya Sotsialnıh Protsessov”. Naberıjnıe Çelnı: Naberejnoçelninskoe Musulmanskoe Medrese “Ak Meçet”, 18 Marta 2017, s. 16-19. google scholar
Hakimyanova, A. M. ve R. A. Soltangareeva. Başkirskie svadebnıe pesni (tekst i praktika). Ufa: Mir Peçati, 2018. google scholar
Hakimyanova A. M. “Slovesno-poetiçeskiy repertuar başkirskoy svad’bı: Proşloe i nastoyaşçee” Oriental Studies, 13/5 (2020): 1476-1487. google scholar
Höseyinova, G. “Başkurt Folklorunda Kız-Kuş Motifi”. Ed. A. Melek Özyetkin, Tarihten Bugüne Başkurtlar, İstanbul: Ötüken, 2008. google scholar
İnan, A. “Türk Düğünlerinde Exogamie İzleri”. Makaleler ve İncelemeler I, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998. google scholar
İsengulova, G. A. “Obrazovanie imen i glagolov ot podrajatelnıh slov v sovremennom başkirskom yazıke” Sovremennıe Problemı Nauki i Obrazovaniya, 1/2 (2015). Erişim 15 Eylül 2022 https://science-education. ru/ru/article/view?id=19881 google scholar
İskakova, L. N. Tyurkskie pis’menniye pamyatniki VII-XI vv. i Başkirskaya Slovesnost’ (Voprosı poetiki, traditsii), Avtoreferat, Başkirskiy Gosudarstvennıy Universitet, 2007. google scholar
Karaağaç, G. Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ, 2012. google scholar
Kasimova, Z. M. “Svadebno-obryadovıy folklor Tyurkoyazıçnıh narodov”. Nurgisa Tilendievtin Murası jene jana kazakstandık patriotizmdi kalıptastıruv takırıbındagı ulı kompozitordın 90-jıldıgına jene Ulı Otan sogısındagı Jenistin 70-jıldıgına arnalgan Halıkararlık Gılımi-Praktikalık Konferentsiya, Almatı: T. Jürgenov KazUÖA, 16 Kazan 2016: 111-115. google scholar
Keskinsu, G. Tatar-Başkurt-Çuvaş Destanlarında Hayvanların İşlevlerinin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2022. google scholar
Lessing, F. D. Moğolca-Türkçe Sözlük, I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2003. google scholar
Mircanova, C. F. Yujnıy dialekt Başkirskogo yazıka (v sravnitel’no-istoriçeskom osveşçenii). Disertatsiya na soiskanie uçenoy stepeni doktora filologiçeskih nauk. Ufa: Akademiya Nauk SSSR Başkirskiy Filial İnstitut İstorii, Yazıka i Literaturı, 1983. google scholar
Musaoğlu, M. “Türk Folklorik Metinlerinin Ontolojik-Lengüistik Temelleri”. Dil Dergisi, 0/118 (2003): 16-25. google scholar
Nadrşina, F. A. Başkirskoe Narodnoe Tvorçestvo, Predaniye i Legendı, II, Ufa: Başkirskoe Knijnoe İzdadelstvo, 1987. google scholar
Özşahin, M. Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2017. google scholar
Steingass, F. A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beirut: Typopress, 1998. google scholar
Sultangaraeeva, R. A. Jizn’ çeloveka v obryade. Ufa: Gilem, 2006. google scholar
Şayhulov, A. G., L. V. Bikmaeva; Z. R. Sadıkova. Materialı k İdeografiçeskomu Slovaryu Dialektov Tatarskogo Yazıka, I-II. Ufa: BaşGU, 2005. google scholar
Şekür, R. Başkort Dialektologiyahı. Öfö: Kitap, 2012. google scholar
Tatar Telenen Zur Dialektologik Süzlege, haz. F. S. Bayazitova, D. B. Ramazanova, Z. R. Sadıykova, T. H. Heyretdinova, Kazan: Tatarstan Ktiap Neşriyatı, 2009. google scholar
Zaripova Çetin, Ç. “Tatar Türklerinin Düğün Geleneği” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2/3 (2005): 92-119. google scholar
Yavuz, C. “Türk Kültüründe Gelin Ağlatma Ritüeli ve Çuvaşlar Örneği” Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 4/35 (2021): 909-925. doi: 10.12981/mahder.956916 google scholar