17. Yüzyılın Ortalarında Hicaz’da Osmanlı Devleti: Şerif Zeyd bin Muhsin (1632-1666) Dönemi Üzerine Bir Çalışma

Bu makale, Zeyd bin Muhsin’in 1632-1666 yılları arasında Mekke şerifliğini üstlendiği döneme ışık tutarak, 17. yüzyılın ortalarında Hicaz bölgesini incelemeyi amaçlamaktadır. 17. yüzyıl, Osmanlı tarihinde, özellikle topraklarını ve taşrada egemenliğini muhafaza etme meselesi bakımından önemli bir dönemdir. Hem Safevilerle tekrarlanan çatışmalar, hem de Yemen’in kaybedilmesi, Osmanlı Devleti’ni Hicaz bölgesinin yönetimi ve muhafazası konusunda kritik bir sürece sürüklemiştir. Hicaz, Müslümanların uğrak yeri olan, dini ve manevi hüviyete sahip Mekke-i Mükerreme ve Medine-i Münevvere’yi içinde barındırması cihetiyle önemli konuma sahiptir. Hicaz, güneyde Hint Okyanusu’ndan gelen ticaret yolu üzerinde bulunması ve Cidde limanı olmak üzere birçok limana sahip olması nedeniyle de önemli ticaret merkezlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Çalışma, Arap ve Osmanlı kaynakları ile Osmanlı arşiv belgelerine dayanmaktadır. Bu makalede, Osmanlı döneminde Mekke şerifliği, Şerif Zeyd’in Osmanlı merkezi yönetimi, Arap kabileleri, Cidde ve Medine idarecileri ve İran hacılarıyla münasebetleri ele alınmaktadır. Medine’deki otoritesinin zayıflığına rağmen Şerif Zeyd, şeriflik makamının yetkilerini elinde tutarak yaklaşık 35 yıl bu görevde kalmayı başarmıştır. Şerif Zeyd, İranlı hacıların faaliyetlerini iyi bir şekilde yönetmiştir. Zekâsı ve sadakati sayesinde, yalnızca şerifliği sırasında değil, ondan sonraki onlarca yıl boyunca da Hicaz’da Osmanlı yönetimini tahkim etmeyi başarmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Hicaz, Mekke şerifi, Hac, Zeyd bin Muhsin, Osmanlı Devleti, Mekke Şerifliği, Safevî Hacıları

The Ottoman Empire in the Hejaz in the Mid-17th Century: Research on the Reigns of Sharif Zeid bin Muhsin (1632-1666)

This article aims to investigate the Hejaz region during the mid-17th century with a particular focus on the reign of Zeid bin Muhsin as the Sharif of Mecca between 1632-1666. The 17th century holds significant historical importance for the Ottoman Empire, particularly concerning the preservation of its territories and sovereignty in regions geographically distant from the Ottoman capital. The Ottoman Empire faced numerous challenges during this period, including recurring conflicts with the Safavid Empire and the loss of Yemen, which placed the management and protection of the Hejaz region in a critical position. The Hejaz region holds great religious significance due to housing the holy cities of Mecca and Medina and drawing Muslims from all corners of the world. Its affiliation with the Ottoman Empire added a religious and spiritual dimension to the Ottoman sultans. Moreover, the Hejaz played a crucial role as a major commercial center situated along the trade route carrying goods from the Indian Ocean and Yemen. Additionally, it boasts strategic ports, including the port of Jeddah. To delve into these matters, this article examines various aspects under five main headings by drawing upon both Arab and Ottoman sources as well as documents from the Ottoman archives. These categories encompass the region of the Hejaz and the institution of the Sharifate of Mecca, the relationships with Arab tribes, the rulers of the Jeddah region, the rulers of Medina, and the approach taken toward Safavid pilgrims visiting the Hejaz. Despite the Sharif’s limited authority in Medina, Sharif Zeid effectively maintained the powers of the Sharifate of Mecca and skillfully managed it for approximately 35 years. His intelligence and loyalty allowed him to handle the groups of Safavid pilgrims adeptly, thereby not only consolidating the foundations of Ottoman rule in the Hejaz during his tenure but also for the several decades that followed.

Keywords:

Hejaz, Sharif of Mecca, Hajj, Zeid bin Muhsin, Ottoman Empire, Sharifate of Mecca, Safavid Pilgrims,

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Mühimme Defteri (DVNSMHM.d), 89, 91, 100, 101. google scholar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Topkapı Sarayı Müzesi (TSMA.d), 656-456, 484. (TSMA.e), 799-2, 886-1, 717-47, 885-60, 885-32, 556-7, 885-60, 796-18, 532-3, 1063-48. google scholar
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Ruûs Kalemi Defteri (A: RSK. d), 1492. google scholar
Kur’ân-ı Kerim google scholar
el-Ansarî, Abdurrahman b. Abdülkerim el-Medenî. Tuhfatü’l-Muhibbîn val’ashab fi Ma’rifati ma lil-Madaniyîn mine’l-ensab. nşr. Muhemmed Arvisi.Tunus: el-Mektebetü’l-Atîka, 1970. google scholar
el-Ayyaşî, Abdullah b. Muhammed. el-Rihlet-ülayyaşiye. nşr. Said Fazilî ve Süleyman Kuraşi. 2 cilt. Abu Dabi: Dar el-Suvydî, 2006. google scholar
Ali, Yahya b. Hüseyin b. el-Kasim, Gayet el-’Amanî fî ‘Ahbari’l-Kutri’l-yemanî. nşr. Said Aşûr. Kahire: Darü’l-kitap el-Arabî, 1968. google scholar
el-İsamî, Abdülmelik b. Hüseyin. Samt el-Nucumü’l-avalî fî Ahbari’l-avail ve el-Tavali. nşr. Adil Ahmed. 4 cilt. Beyrut: Darü’l-kutubi el-İlmiyyeh, 1998. google scholar
el-Muhibbî, Muhammed Emin b. Fadlullah. Hulasatü’l-’Eser fî ‘Ayyani el-karni’l-hadî Aşr. 4 cilt. Beyrut: Dar Sâdır, 1990. google scholar
el-Şelî, Muhammed b. Ebî Bekir. Akdu’l-cevahir vl-Durar fi Ahbari’l-karni’l-hadî Aşar. nşr. Abdülrahman Süleyman ve Raşid Sa’ad. Suudi Arabistan, Merkiz el-Melik Faysal lil-Buhûs, 2014. google scholar
el-Sincârî, Ali b. Tacuddin. Manayihü’l-kerem fî ‘Ahbari Mekke ve el-Beyti ve Vulati’l-Harem. nşr. Cemil Abdullah el-Masrî. 6 cilt. Mekke: Ümmü’l-kura Üniversitesi, 1998. google scholar
el-Vezîr, Abdullah b. Ali. Tarih Tabak el-Halva ve Seha’ifi’l-meni ve s-Selvâ/Tarih el-Yemen fi el-Karnil-hadî Aşar el-Hicrî. nşr. Muhammed Abdülrahim. Beyrut: Dar el-Mesîre, 1985. google scholar
el-Zemdî, Abdullah b. Ali. el-Akiku’l-yemanî fi Hawadisi ve Vafiyati’l-mihlafi el-Süleymanî. 515 sayfa. Kral Soud Üniversitesi. No:77081488/20/j. google scholar
el-Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmud. el-A’lâm, 8 cilt. Beyrut: Darü’l-ilm lil-melayîn, 2002. google scholar
Evliya Çelebi. el-Rihlatül-hicaziyye. nşr. Safsafî Ahmed Mürsî. Kahire: Darü’l-afak el-Arabiyye,1999. google scholar
Dahlan, Ahmed b. Zeynî. Hulasatü’l-kelam fî Beyani Ümerai’l-beledi el-Haram. nşr. Ebû Abdullah Muhammed Hasan. Suudi Arabistan: Ardü’l-harameyn littiba’ti ve el-Neşr, ty. google scholar
İbn Masum, Ali b. Ahmed. Sulafetü’l-Asr fî Mahasini’l-şuara’ bi-Kulli Mısır. Aziz Bey Zend tarafından bastırılmıştır. Mısır: 1907. google scholar
İbnü’l-Vekîl, Yusuf el-Mellevanî. Tuhfatü’l-ahbab Bi-men Meleke Mısır min el-Muluki ve n-Nuvvab. nşr. Muhammed Şiştavî. Mısır: Darü’l-afaki el-Arabiyye, 1999. google scholar
Kâtib Çelebi. Fezleke. nşr. Zeynep Aycibin 2 cilt. İstanbul: Çamlıca, 2016. google scholar
Kâtip Çelebi. Fezleketü’t-tevârîh. nşr. Seyyid Muhammed. Mısır: Cenub el-Vadî Üniversitesi: 2003. google scholar
Naîmâ, Mustafa. Târih-i Na’îmâ. nşr. Mehmet İpşirli. 6. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014. google scholar
Sabri Paşa, Ayüb. Mirâtül-Haremeyn. ter. Muhammed Harb. 5cilt. Kahire: Darü’l-afaki el-Arabiyye, 2004. google scholar
Topçular Kâtibi, ‘Abdülkadir Efendi Tarihi. nşr. Ziya Yılmazer. 2 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003. google scholar
es-Siba’î, Ahmed. Tarih-ü Mekke. 2 cilt. Suudi Arabistan: Daret el-melik Abdülaziz, 1999. google scholar
Evliya Çelebi. Seyâhetnâme. 10 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013. google scholar
Uzunçarşılı, İsmail. Mekke-i Mükereme Emirleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013. google scholar
el-Samilî, Ali. Tarihü’l-Tenafur Beyn Emiri Mekke Şerif Saad Bin Zeyd ve Şeyhülharem Sancak Cidde Hasan Paşa. Kahire Üniversitesi: Küliyet Dar Al-ulum dergisi, Sy. 55, (Temmuz 2010) 567-630. google scholar
Aydeniz, Tuğba, “Osmanlı Devletinde Mekke’nin yönetimi 1517-1617”. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2010. google scholar