Eş ve Art Zamanlı Olarak göz / nazar Kavramının deg-, degür-, degnele- ve degnel ile Oluşturduğu Eşdizimliler, Yapıları ve Tanımları

Eski Türkçe döneminde göz ve -Il- edilgen çatı ekli tegil- kelimeleri gözi tegilmek “gözü kör edilmek” şeklinde eşdizimlilik oluşturur. Eş zamanlı olarak Arap dilinde isâbetü’l-ʻayn “nazar değdirme” tamlaması görülür. Orta Türkçe döneminde Arapça isabet ve musibet kelimeleri ile Türkçe teg- ve teggüçi aynı anlamlarda kullanılır. EAT dönemine gelince literatüre giren “nazar degme” kavramı çerçevesinde göz, dönüşlülük eki –In ile göz deg-, gözi degnel, gözi degnel olmak, gözi degnele- gibi eşdizimliler oluşturmaya başlar. Bu çalışma, göz ve teg- fiilinden türeyen tegil-, teglük, teggüçi, tegür-, tegil-, degne-, degnele-, değnek, değik, degnel kavramlarının yapılarını ve tanımlarını analoji yöntemiyle inceleyen bir çalışmadır. Bu bağlamda ortaya çıkan eşdizimliler ve tanımları Güncel Türkçe Sözlük, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Tarama Sözlüğü ve Derleme Sözlüğü yardımıyla art ve eş zamanlı olarak ele alınmıştır. Sonra degnel ve degnele- kelimelerinin yapılarının farklı çözümleri üzerinde durulmuştur. Göz kavramının, yavuz, kem, degnel, isabet, deg-, degür-, degnele- kavramlarıyla birleşik eylem grubu, iyelik grubu ve sıfat tamlaması gibi eşdizimliler oluşturduğu belirlenmiş ve bu eşdizimlilerin art zamanlı incelenmesi sonucunda bir kısmının artık kullanılmadığı, yerini başka eşdizimlilere bıraktığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Sözlükbilim, Eşdizimli, Analoji, Göz, Deg-, Degür-, Degnele-, Degnel

On the Structures and Definitions of Collocations Simultaneously Formed by göz / nazar and deg-, degür-, degnele-, and degnel

In the Old Turkish period, the words göz [eye] and tegil- [to be blinded] (with the suffix -Il- passive) form the collocations of gözi tegilmek [to be blinded]. Simultaneously, the phrase isâbetü’l-ʻayn [casting the evil eye] is seen in the Arabic language. In the Middle Turkish period, the Arabic words isabet [hit] and musibet [calamity] and Turkish teg- [reach] and teggüçi [harmful] were used with the same meanings. In the context of nazar degme [be attacked by evil eye], which entered the literature in the Old Anatolian Turkish period, göz began to form collocations using the reflexive suffix -In, such as göz deg- [be affected by the evil eye], gözi degnel [bad eye], gözi degnel olmak [to be envious-eyed], and gözi degnele- [to cast the evil eye]. This study uses the analogy method to analyze the structures and definitions of the terms teglüg/k [blind], teggüçi [trouble], tegür-[touch], tegil-, degne- [to be blinded], degnele- [look with an evil eye], değnek [evil eye], değik [evil eye], and degnel [evil eye] as derived from the verbs göz and teg-. In this context, the study discusses the collocations and their definitions diachronically and simultaneously with the help of the Güncel Türkçe Sözlük [Daily Turkish Dictionary], Misalli Büyük Türkçe Sözlük [Big Turkish Dictionary], Tarama Sözlüğü [Tarama Dictionary], and Derleme Sözlüğü [Compilation Dictionary]. The study then discusses the different analyses of the structures of the words degnel and degnele-. The term göz formed collocations such as a compound verb group, a possessive group, and an adjective phrase with the terms yavuz [ferocious], kem [bad], degnel, isabet, deg-, degür- [touch], degnele-. As a result of the diachronic analysis of these collocations, some have been determined to no longer be used and to have been replaced by other collocations.

Keywords:

Lexicography, Collocation, Analogy, Göz, Deg-, Degür-, Degnele-, Degnel,

PDF

___

Acâ’ibü’l-Mahlûkât, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Nuri Arlasez, Nr. 128, 1b-403a. google scholar
Acâ’ibü’l-Mahlûkât, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri Tarih, Nr. 897, 1b-324a. google scholar
Akdoğan, Yaşar ve Kutsal, Nalan. İskendernâme Ahmedî (İnceleme - Tenkitli Metin). İstanbul: Türkiye Yazma google scholar
Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019. google scholar
Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları, 2009. google scholar
Aksoy, Ömer A. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 1. cilt. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1993. google scholar
Aksoy, Ömer A. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 2. cilt. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1989. google scholar
Ata, Aysu. Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası). Ankara: TDK Yayınları, 2004. google scholar
Atalay, B. Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi. 4 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 1986. google scholar
Aymelek, Handan. Pîr Mehmed Bin Yusuf El Ankaravî’nin Tercümân El-Lüga (Kara Pîrî Lügati) “س ژ ز ر ذ د ظ ط ض ص ش “ Maddeleri İnceleme-Metin. Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2015. google scholar
Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 cilt. İstanbul: Kubbealtı, 2006. www.lugatim.com google scholar
Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1990. google scholar
Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2011. google scholar
Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press, 1972. google scholar
Çelebi, İlyas. “Nazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 344-346. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. google scholar
Demirci, Ümit Özgür. Eski Türkçe’de Fiiller. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010. google scholar
Dilçin, Cem. Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2013. google scholar
Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011. google scholar
Doğan, Rıfat Kemal. TercümanEl-Lüga (Lügat-ıKarapîrî) PırMehmedBin YusufElAnkaravî, Elif Maddesi (İnceleme-Metin-Dizin). Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2014. google scholar
Eren, Hasan. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 1999. google scholar
Ergin, Muharrem. Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980. google scholar
Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1986. google scholar
FÎRÛZÂBÂDÎ. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1432/2011. google scholar
Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet AKALIN. Ankara: TDK Yayınları, 1988. google scholar
Gezgin, Ali Galip. Kur’ân’da “Düşünme” Anlamına Gelen Bazı Kelimeler Üzerine Bir Değerlendirme . Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2014): 7-43. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ sduifd/issue/48320/611733 google scholar
Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. 2 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2011. google scholar
Hacıeminoğlu, Necmettin. “Eski Türkçe’nin Gramer Yapısı ve Örnek Olarak Fiilden İsim Yapan -l Eki.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (Belleten) (1990). 65-80. google scholar
Hacıeminoğlu, Necmettin. Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2016. google scholar
Karaoğlu, Serdar. Eski Anadolu Türkçesinde (14. yy.) Türetim Ekleri. Ankara: TDK Yayınları, 2022. google scholar
Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları, 2014. google scholar
Mutçalı, Serdar. Arapça - Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınevi, 2012. google scholar
Ölmez, Mehmet. Orhon Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2012. google scholar
Özdil, Hatice. Kadı Burhaneddin Divanı tıpkıbasım. Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2019. google scholar
Sarıkaya, Bekir. Tercüme-i Acâ’ibü’l-Mahlûkât. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019. google scholar
Suyûtî, Celâlüddîn. el-Câmi’ü’s-sağîr, 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990. google scholar
Şemseddîn Sâmî (2015). Kâmüs-i TürK. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2015. [Dersaadet: İkdam Matbaası. 1317’den tıpkıbasım] google scholar Taner, Tuğba Gizem. “Kutadgu Bilig’de Teg- Fiiliyle Kurulan Birleşik Fiiller.” Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2022): 125-156.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/buefd/issue/70786/1070779 google scholar
Taş, İbrahim. Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları, 2015. google scholar
Tatçı, Mustafa. Yunus Emre Divanı 3 cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990. google scholar
Tekin, Şinasi. İştikakçının Köşesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2015. google scholar
Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. İstanbul: Simurg, 2002. google scholar
Topaloglu, Ahmet. XIV. Yuzyılın Ortalarında Yapılmış Satırarası Kur’an Tercümesi, 2 cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 2018. google scholar
Türk Dil Kurumu. Derleme Sözlüğü. 6 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2009. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
Türk Dil Kurumu. Tarama Sözlüğü. 8 cilt. Ankara: TDK Yayınları, 1965-1988. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları, 2011. https://sozluk.gov.tr/ google scholar
Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili: Türkçe Tefsir, 8 cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979. google scholar