Türkçe Sözlük’te Arapça Kelimelerle ve Edatlarla Kurulan, Arapçada Kullanılmayan Terkiplerin Yapı Bakımından Tasnifi

Dilde kelime türetme faaliyetleri, dili koruyan ve dilin gelişimini sağlayan bir etkendir. İnsanlar kelime türeterek kendi dillerini söz varlığı ve ifade çeşitliliği açısından zenginleştirmiştir. Türkler özellikle Osmanlı Dönemi’nde yeni kelimeler ve terkipler türetmekle beraber dilin anlatım gücünü hızla artırmıştır. O dönemde Arapçadan ve Farsçadan özellikle alıntı yapılarak birçok kelime yeni anlam kazanmış, anlam ve ses değişimine uğramış veya başka yabancı kelime ile birleşerek yeni terkipte kullanılmıştır. Ayrıca Arapça unsurlardan, Arapçada kullanılmayan, yeni terkipler de türetilmiştir. Adedimürettep (Ar. adet + Ar. mürettep), galatıhis (Ar. galat + Ar. his) ve hâlihazır (Ar. hâl + Ar. hazır) gibi. Bu çalışmada TDK’nin son baskısı Türkçe Sözlük’teki Arapça unsurlarla kurulan terkipler incelenecektir. Çalışmada bu terkipler, Arapça unsurlardan oluşan Arapça izafet yapısına göre kurulan terkipler, Arapça unsurlardan oluşan ve Farsça izafet yapısına göre kurulmuş terkipler ve Arapça unsurlardan oluşan eksiz terkipler şeklinde üç ana tasnif altında, anlamsal ve yapı bakımından incelenecektir. Derlenen terkiplerin, farklı yüzyıllarda hazırlanan muhtelif Türkçe sözlüklerdeki durumları incelenecektir. Ayrıca Farsça ve Arapça sözlüklerdeki durumları da araştırılacaktır. Çalışmanın sonunda Türkçe Sözlük’te Arapça unsurlarla kurulan terkiplerin Türkçede hangi izafet kalıbına göre kurulduğu belirlenecektir. Ardından terkiplerin oluştuğu kelimelerin asıl anlamları ve Türkçe sözlüklerdeki anlamları açıklanarak varsa anlam değişimi tespit edilecektir. Çalışmada terkiplerin hâlihazırda Arapçadaki karşılıkları verilerek Türkçede türetilen terkiplerle alakasının olup olmadığı da açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Türkçe Sözlük, İzafet, Arapça Terkipler, Arapça Kelimeler, Birleşik Kelimeler

Structural Classification of Compounds Formed with Arabic Words and Prepositions, Not Used in Arabic in Turkish Dictionary

Word derivation activities in the language are a factor that protects and ensures the development of the language. People have enriched their language in terms of expression by deriving words. The Turks, especially in the Ottoman Period, have rapidly increased the expressive power of the language and derived new words and combinations. At that time, many words gained new meanings, changed their meanings and sound, or were combined with the other foreign words and used in a new composition, especially by quoting from Arabic and Persian. In addition, new compounds not used in Arabic were derived from Arabic elements. Such as Adedimürettep (Ar. aded + Ar. mürettep), galatıhis (Ar. galat + Ar. his) and hâlihazır (Ar. hâl + Ar. hazır). In this study, the compositions formed with the Arabic elements in the last edition of the Turkish Dictionary of TDK will be examined. In this study, these compositions will be analyzed semantically and structurally under three main classifications: compositions formed according to Arabic possessive construct, compositions formed according to Persian possessive construct and compositions formed without the possessive construct. Compiled compositions will be examined in Turkish dictionaries prepared in different centuries. Compositions will also be explored in Persian and Arabic dictionaries. At the end of the study, it will be determined according to which possessive construct the compositions formed with Arabic elements in Turkish Dictionary are established in Turkish. Then, the actual meanings of the words in which the compositions are formed and their meanings in Turkish dictionaries will be explained, and the meaning change, if any, will be determined. In the study, by giving the Arabic equivalents of the compounds derived in Turkish will be tried to explain whether it is related to each other.

Keywords:

Bashkir Folklore, Bridal Ballads, Epicedium, Vocabulary, Theme,

PDF

___

Abuhannoud, Sawsan. “Türkçe Sözlük’te Arapça kelimelerle kurulan birleşik sözlerin tasnifi”, Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 25 (2021): 786-801. google scholar
Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2011. Erişim adresi: http://lugatim. com/ google scholar
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca - Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2017. google scholar
el-Muhît fi’l-Luga Sözlüğü. Erişim adresi: http://arabiclexicon.hawramani.com/search/%D8%AE %D8%B6%D8%B1?cat=38 google scholar
İşler, Emrullah&Özay, İbrahim. Türkçe-Arapça Kapsamlı Sözlük. Ankara: Fecr Yayınları, 2011. google scholar
Kanar, Mehmet. Büyük Farça-Türkçe Sözlük. Tahran: Şirin, 1952. google scholar
Keşşâfu İstilâhâti’l-Funûn ve’l Ulûm Sözlüğü. Erişim adresi: http://arabiclexicon.hawramani.com/ search/%D8%AE%D8%B6%D8%B1?cat=26 google scholar
Lisânu’l-Arab Sözlüğü. Erişim adresi: http://arabiclexicon.hawramani.com/search/%D8%A5%D9%84% D9%8A%D8%A7%D8%B3?cat=3 google scholar
Magalse, Mahmud. en-Nehiv eş-Şâfî. Amman: Mu’essestü’r-Risale, 1997. google scholar
Muallim Naci. Lügat-i Nâci (haz. Kartal, A.). Ankara: Türk Dil Kurumu, 2009. google scholar
Mucemu’l-Lugatu’l-Arabîyetu’l-Mu’âsire Sözlüğü. Erişim adresi: http://arabiclexicon.hawramani.com/ search/%D8%AE%D8%B1%D8%AC?cat=36 google scholar
Nişayan Sözlüğü. Erişim adresi: https://www.nisanyansozluk.com/ google scholar
Supplement Aux Dictionnarie Arabes. Erişim adresi: http://arabiclexicon.hawramani.com/search/%D8 %AE%D8%B1%D8%AC?cat=34 google scholar
Şemsettin Sami. Kamus-ı Türkî (haz. Yavuzarslan, P.) Ankara: Türk Dil Kurumu, 2015. google scholar
Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016. google scholar
Timurtaş, Faruk. Osmanlı Türkçesine Giriş 1. İstanbul: Alfa, 2013. google scholar
Tulum, Mertol. XVII. Yüzyıl Türkçesi ve Sözvarlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2011. google scholar
Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2019. google scholar