Farklı Bir Mezar Anıtı Olarak Açık Türbeler: Muş Örnekleri

Muş ilinde 2007-2012 yılları arasında gerçekleştirtiğimiz, Ortaçağ ve Sonrası Yüzey Araştırmalarında en fazla tespit edilen eserlerin başında mezar anıtları gelmektedir. Araştırmalar sırasında, mezar anıtları sınıflandırmasında yer almayan, üst örtüsüz farklı türbe tipleriyle karşılaşılmıştır. Bulanık ve Korkut yöresinde yoğunlaşan ve sayıları on üçü bulan bu eserlerin yakın bölgelerde de benzer örnekleri görülmektedir. Farklı kültürlerde ölen kişilere saygı ifadesi olarak, anısını yaşatmak, yerini kalıcı kılmak ve korumak amacıyla mezarların üzerine çeşitli yapılar yapılmış veya en azından mezar taşları konulmuştur. İslam inancına göre cenaze toprağa gömülmek zorundadır. Arapçada bu çukura kabir, üstündeki toprak yığınına da türbe denilmektedir. Mezar da ziyaret yeri anlamındadır. Anadolu’ya Türklerle birlikte giren türbeler, Anadolu Selçuklu döneminden Osmanlı Döneminin sonuna kadar dönem özelliklerine göre çok sayıda ve farklı formlarda türbeler inşa edilmiştir. Yapılan araştırmalarda türbeler genellikle gövde formlarına göre dokuz sınıfa ayrılır. Bu gruplandırma içinde yanları açık baldaken formlu türbeler yer alırken, üst örtüsüz türbeler dahil edilmemiştir. Osmanlı mimarsinde klasik dönemde birkaç örneği olmakla birlikte özellikle geç dönemde İstanbul’da ve balkanlarda üst örtüsüz benzer örnekler ile yaygın şekilde karşılaşılmaktadır. Muş’taki açık türbeler; içlerinde genellikle iki veya üç mezarı çevreleyen, kare veya dikdörtgen planları, harpuştalı duvarları, girişleri ve mihrapları ile birer mezar yapısı olarak yapılmışlardır. Farklı bir tip olan bu mezar yapıları “Açık Türbe” olarak adlandırılabilir.

Open Tombs Different as a Funerary Monument: Samples of Muş

One of the most frequently discovered artefacts in the Medieval and Post-Medieval Surface Explorations, carried out in the province of Muş between the years 2007-20012, are memorial tombs. During the exploration, different types of tombs that were not covered and not included in the memorial tomb classification were encountered. While these tombs, reaching thirteen in numbers, are centered in Bulanık and Korkut regions, similar examples were observed in areas nearby. Various structures were built on top of the graves or at least gravestones were placed on them in different cultures as a symbol of respect to the person that passed away, to honor their memory, to make the location of the grave permanent and protect the grave. According to Islamic beliefs, the remains of a person has to be buried in soil. In Arabic, the hole that the body is placed into is called sepulchre and the mound of dirt placed on it is called mausoleum, and grave means the place of visit. Introduced to Anatolia by Turks, many mausoleums in different forms were built in accordance with the period’s characteristics beginning from Anatolian Seljuk Empire until the end of Ottoman Era. Mausoleums are divided into nine classess in the explorations carried out, generally according to their body forms. While mausoleums with open sides in baldachin form are included in this classification, un-covered mausoleums are not. In addition to a few examples of it in the classical era of Ottoman architecture, similar examples are frequently encountered in Istanbul and Balkans, especially in the late era. The open mausoleums in Muş; were generally built as a grave structure with their square or rectangle plans that surround two or three graves in them, with coping walls, entrances and altars. This different type of grave structure can be named as “Open Mausoleum”

___

  • Arık, M. O. (1969). “Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anatolia (Anadolu), 11: 57-119.
  • Arseven, C. E. (1983). Sanat Ansiklopedisi, C. I-V. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınevi.
  • Aslanapa, O. (1984). Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
  • Aslanapa, O. (1991). Anadolu’da İlk Türk Mimarisi. Ankara: AKM Yayınları.
  • Bayrak, M. O. (1998). Türbeler Sözlüğü. İstanbul: Milenyum Yayınları.
  • Bulut, M. (2014).”Servet Seza Kadın Efendi Türbesi”, Uluslararası Katılımlı XVI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (18-20 Ekim 2012) Bildirileri, C. I: 141-150: Sivas, Cumhuriyet Üniversitesi Yayını.
  • Çam, N. (1999). “Türk Mezar ve Türbelerinin Özellikleri ile İlgili Bazı Düşünceler”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, Bildiriler, 63-71, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınevi.
  • Çelik, Ç. (1998). Bitlis Güroymak’taki Tarihi Mezar Taşları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
  • Çetin, H. (1996). “Bozyazı’da Sonun Başlangıcı”, İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, II: 113-120, Ankara: TTK Yayınları.
  • Çoruhlu, Y. (1999). Kurgan ve Çadır (Yurt)’dan Kümbet ve Türbeye Geçiş, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, Bildiriler, 47-62, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınevi.
  • Çoruhlu, Y. (2007). Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
  • Daş, E. (2007). Erken Dönem Osmanlı Türbeleri. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
  • Demirci, K. (2001). “Kabir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 24, 33-35. İstanbul.
  • Demiriz, Y. (1989). Eyüp’de Türbeler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları Devellioğlu, Ferit. (1993) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. 11. Baskı. Ankara: Aydın Kitabevi.
  • Diyarbekirli, N. (1972). Hun Sanatı, İstanbul: MEB Yayınevi. Doğan, S. http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=38981, 2007 (Erişim Tarihi, 16.12.2019)
  • Doğanay, A. (1999). “Sultan II. Murad'ın Vasiyetnamesinin Mezar Mimarîmize Te'siri”. Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, Bildiriler, 99-113. İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınevi. http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr/kentsel-anit/detay/envanter_id/61856 (Erişim Tarihi: 14.10.2012)
  • İlhan, M. M. (1996). “Diyarbakır’ın Türbe Yatır ve Mezarlıkları”, İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, I, 179-212. Ankara: TTK Yayınları.
  • Karacakaya, R. ve Yücedağ, İ.ve Kılavuz, B. N. (2013). Safranbolu Kitabeleri, İstanbul: Safranbolu Belediyesi Yayınları.
  • Karamağaralı, B. (1992). Ahlat Mezar Taşları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
  • Karaman, H. (1996). “Ölüm, Ölü, Defin ve Merasimler”, İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, I, 3-16. Ankara: TTK Yayınları.
  • Karpuz, H. ve diğerleri. (2008). Anadolu Selçuklu Eserleri Fotoğraf Albümü. Konya: Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları.
  • Kılavuz, B. N. (1997). Muş ve Çevresindeki Türk Mimari Eserleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Van.
  • Kılcı, A. (2007). Anadolu Türk Mimarisinde Erken Devir (XIV-XV. Yüzyıl) Baldaken Tarzı Türbeler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
  • Kılcı, A. (2010). "Balkanlardaki Osmanlı Baldeken Türbeleri Hakkında Bir Değerlendirme" Vakıflar Dergisi, Sayı 32, 91-142. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları
  • Kuban, D. (2007), Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayınları.
  • Laqueur, H. P. (2010). Hüve’l-Baki; İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
  • Mustafa, İ. ve diğerleri. (1990). Mu’cemu’l-Vasit, I-II, İstanbul: Çağrı Yayınevi.
  • Orhan, İ. (2012). “Türbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 41, 464-467. İstanbul.
  • Önkal, H. (1992). Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
  • Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
  • Önkal, H.(2009). “Türkiye’de Türbe Mimarisi Araştırmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Türk Sanat Tarihi, C. 7, Sayı 14, 125-140, İstanbul.
  • Önkal, H. (2010). “Eyüp’te Bir Grup Çarduvar (Açık) Türbe Hakkında Notlar”, XIII. Ortaçağ Ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (14-16 Ekim 2009) Bildirileri, 481-488. İstanbul: Pamukkale Üniversitesi Yayınları.
  • Özer, B. (2008). Hersekzade Ahmet Paşa Külliyesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
  • Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınevi.
  • Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yayınevi.
  • Pektaş, K. ve Baş, G. Ve Kılavuz, B. N. (2005). “Bitlis Çevresi Yüzey Araştırması”, 22. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Bildiriler, I, 173-182. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
  • Pektaş, Kadir. ve diğerleri. (2011). “Bitlis ve Çevresi 2009 Yılı Yüzey Araştırması”, 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Bildiriler, II, 457-473, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
  • Ragheb, Y. (1996). “İslam Hukukuna Göre Mezarın Yapısı”, İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, I, 17-23, Ankara: TTK Yayınları.
  • Sertoğlu, M. (1969). “İkinci Murad’ın Vasiyetnamesi”, Vakıflar Dergisi, VIII, 67-69. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları
  • Seçkin, S. (2019). “Yalova’daki Eski Yerleşimler ve Tarihi Eserler”, Geçmişten Günümüze Yalova. Ed. Ahmet Taşağıl, 199-229, Yalova: Yalova İl Özel İdaresi Yayınları
  • Sözen, M. ve Tanyeli, U. (1996). Sanat Kavram ve Terimler Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
  • Şeker, M. (1999). “Türk Mezar Bilimi Bir Disiplin Olarak Kurulmalı”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu, Bildiriler, 25-32, İstanbul: Mezarlıklar Vakfı Yayınevi.
  • Şemseddin S. (2011). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Kapı Yayınları.
  • Tahaoğlu, T. Ö. (1988). İstanbul’da Osmanlı Türbelerinin Tipolojisi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
  • Tokuz, H. (2019). Bosna-Hersel’teki Osmanlı Türbe Mimarisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
  • Uluçam, A. (1996). “Eski Erciş Çelebibağı Mezarlığı’nda Bulunan Üç Mezar Anıtı Hakkında”, Aslanapa Armağanı. 287-292. İstanbul: Bağlam Yayınları.
  • Uluçam, A. (2000). Eski Erciş Çelebibağı Mezarlığı ve Mezartaşları. Ankara: TTK Yayınları.
  • Uzunçarşılı, İ. H. (2006). Sultan İkinci Murad’ın Vasiyetnamesi, Vakıflar Dergisi, 4, 1-17. Ankara: Vakıflar Genel Müdrülüğü Yayınları.
  • Ünsal, B. (1982). “İstanbul Türbeleri Üzerine Stil Araştırması”, Vakıflar Dergisi, XVI, 77-120. Ankara: Vakıflar Genel Müdrülüğü Yayınları.
Turkish Studies - Social Sciences-Cover
  • ISSN: 2667-5617
  • Yayın Aralığı: Yılda 6 Sayı
  • Başlangıç: 2006
  • Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ