Reflection of the Words of Disease and Physical Disability in Old Turkish to the Turkey Turkish

This article is primarily a onomastics study. By the onomastics method to forms disease names will be compared with the forms in Old Turkish to Turkey Turkish, their classification and reflections will be revealed with this study. In addition, the status of actions related to the disease will be discussed. During the epidemic that spread around the world in March 2020, the concepts about the disease were in the middle of our lives. Concepts such as pandemic, corona, quarantine, virus, infection, infectious disease were used frequently. The extensive use of disease terms enabled us to reflect on the expressions related to the disease in the Turkish language. The period of the Turkish language between the seventh and thirteenth centuries is called Old Turkish. This period is divided into three sub-periods as Köktürk, Uygur and Karahanlı. Although there are differences in alphabet, religion and vocabulary, the existence of great similarities in terms of sound, form and sentence structure necessitates classifying these historical dialects under the name of Old Turkish in a period. While no statements about the disease were found in the Köktürk inscriptions erected in the Old Turkish period, many concepts were identified in the Uygur and Karahanlı Turkish texts. The names and actions used for the disease are classified according to the method of onomatous and disease types. The oldest era in particular Uighur Turkish and need some words and concepts associated with the disease used after in Turkey Turkish dialects and Turkey used still in Turkish, formal language that can be writing followup of the Turkish language, language and culture in continuity as indicators of Turkish former period related to the disease on conceptualization of the past take place in these statements At the same time, it is an indication that Turkish origin can be derived from foreign words and concepts today.

Eski Türkçedeki Bedensel Engellilik ve Hastalık Sözcüklerinin Türkiye Türkçesindeki Görünümleri

Bu makale öncelikli olarak ad bilimsel bir çalışmadır. Ad bilimsel yöntemlere göre hastalık adlarının Eski Türkçedeki şekilleriyle günümüz Türkiye Türkçesindeki şekilleri karşılaştırılacak, bunların sınıflandırılması ve yansımaları bu çalışmayla gözler önüne serilecektir. Ayrıca ek olarak hastalıkla ilgili eylemlerin durumu da ele alınacaktır. 2020 Mart ayında dünya çapına yayılan salgın hastalık döneminde hastalıkla ilgili kavramlar hayatımızın ortasına oturuverdi. Pandemi, korona, karantina, virüs, enfeksiyon, bulaşıcı hastalık gibi kavramlar çok sık kullanıldı. Hastalık terimlerinin çokça kullanılması Türk dilinde hastalık ile ilgili ifadeler üzerine düşünemizi sağladı. Türk dilinin yedinci ve on üçüncü yüzyıllar arasındaki dönemine Eski Türkçe adı verilmektedir. Bu dönem de kendi içerisinde Köktürk, Uygur ve Karahanlı olmak üzere üç ayrı alt döneme ayrılmaktadır. Alfabe, din ve sözcük haznesi farklılıkları olsa da ses, şekil ve cümle yapısı olarak büyük benzerliklerin bulunması bu tarihi lehçeleri Eski Türkçe adı altında bir dönemde sınıflandırmayı gerektirmektedir. Eski Türkçe döneminde dikilen Köktürk yazıtlarında hastalık ile ilgili ifadelere rastlanmazken Uygur ve Karahanlı Türkçeleri metinlerinde çok sayıda kavram tespit edilmiştir. Hastalık ile ilgili kullanılan ad ve eylemler ad bilimi yöntemine ve hastalık türlerine göre sınıflandırılmıştır. Türk dilinin yazıyla tâkip edilebilen en eski dönemlerinde özellikle Uygur Türkçesi ve sonrasında kullanılan hastalıkla ilgili bazı sözcük ve kavramların gerek Türkiye Türkçesi ağızlarında gerekse Türkiye Türkçesi ölçünlü dilinde hâlâ kullanılması, dilde ve kültürde devamlılığın göstergesi olduğu gibi Türkçenin eski döneminde hastalıkla ilgili bu ifadelerin yer alması geçmişte kavramlaştırma gücünün varlığını göstermektedir, aynı zamanda günümüzde de yabancı kaynaklı sözcük ve kavramların yerine Türkçe kökenlilerin türetilebileceğinin de göstergesidir.

PDF

___

Aksan, D. (2009). Her yönüyle dil. C. 3, Türk Dil Kurumu Yayınları.

Arat, R. R. (1930-1932). Zur heilkunde der Uiguren I-II. Verlag Der Akademie Der Wissenschaften.

Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig (metin-çeviri-indeks). Türk Dil Kurumu Yayınları.

Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. (İndeksi neşre hazırlayanlar: Kemal Eraslan- Osman F. Setkaya- Nuri Yüce), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.

Arat, R. R. (2006b). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki: Atebetü’l-Hakayık. 3. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları.

Ata, A. (2019). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi. 3. bsk., Türk Dil Kurumu Yayınları.

Atalay, B. (1999). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi I. 4. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları.

Atalay, B. (1999). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi II. 4. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları.

Atalay, B. (1999). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi III. 4. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları.

Atalay, B. (1999). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi IV. 4. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları.

Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde tıp terimleri. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.

Bice, H. (2010). Divan-ı Hikmet. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. 3. bsk., Türk Dil Kurumu Yayınları.

Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. At the Clarendon Press.

Çakmak S. (2019). Edîb Ahmed Yüknekî: Atebetü’l-Hakâyık. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.

Çetin, E. (2017). Altun Yaruk, sekizinci kitap. Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları, Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin. Karahan Kitabevi.

Doğrucan, M. F. (2019). Dilci felsefe ile başlangıç ve yöntem arayışı medeniyet dili olarak Türkçe. 2. Baskı, Altınordu Yayınları.

Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.

Ercilasun, A. B. (2011b). Türk dili tarihi. Akçağ Yayınları.

Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation-a functional approach to the lexicon I- II. Otto Harrassowitz.

Arslan Erol, H. (2018). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine anlam değişmeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.

Erten, M. (1994). Diyarbakır ağzı (İnceleme-Metinler-Sözlük) Türk Dil Kurumu Yayınları.

Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler). Türk Dil Kurumu Yayınları.

Gülensoy, T. (2000). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.

Gürgan, M. (2010). Orta Asya’daki Eski Türk tıbbının başlangıçtan 14. yüzyıla kadarki döneme ait bilinen türkçe tıp metinlerinde tıp tarihi açısından değerlendirilmesi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı Deontoloji ve Tıp Tarihi Programı Doktora Tezi.

Hazai, G. & Zieme, P. (1971). Berliner Turfan Texte-I. Fragmente der Uigurische Versien des ‘Jingangjing’, Akademie Verlag.

Işık, U. (2016). Karahanlı Türkçesinde tıp terimleri. Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

Karaağaç, G. (2009). Dil, tarih ve insan. Kesit Yayınları.

Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk (Giriş-Metin-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.

Kelly, J. & Dankoff, R. (1982-19855). Kâşgarlı Mahmud: Divan-ı Lûgat-it-Türk, Harvard University.

Kelly, J. & Dankoff, R. (1985). Compendium of the Turkish Dialects-I, II, III. Etimologic Index.

Koç, A. (2010). “Hastalık isimlerinde örtmece”. Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:188, s.77-94.

Le Coq, A. V. (1911). Chustuanift. Verlag Akademie.

Le Coq, A. V. (1912-1922). “Turkische manichaica aus chotso-I, II, III”, APAW. I.

Le Coq, A. V. (1913). “Bemerkungen zur falknerei”, Baesler Archiv-4, s.1-13.

Le Coq, A. V. (1910). “Sprichwörter und lieder aus der gegend von Turfan-Mit einer dort aufgenommenen wörterliste”. Baessler-Archiv.

Le Coq, A. V. (1936). Türkçe mani el yazıları (Manichaica). (çev.: Fuat Köserâif), Devlet Basımevi.

Le Coq, A. V. (1941). Huastuanift. (çev. S. Himran), Türk Dil Kurumu Yayınları.

Malov, S. E. (1957). Yazık Jyoltıh Uygurov. (Slovar i Grammatika). A.-A., 1957, 197 s. Rets.: E. R. Tenişev. – Vya. 1959, № 2, s. 136-138.

Maue, D. (1996). Alttürkische handschriften. Teil 19: Dokumente in Brāhmī und tibetischer Schrift. Teil 2. Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland.

Menges, K. H. (1954). Glossar zuden volkskundlichen texten aus Ost-Türkistan-III. Akademie de Wissenschaften und der Literature.

Müller, F.W.K. & Gabain, A. V. (1946). Uygurca üç hikâye. (Çev.: S. Himran), Türk Dil Kurumu Yayınları.

Müller, F.W.K. (1908–1911). Uigurica-I-II.

Müller, F.W.K. (1915). Zwei pfahlinscriften aus den Turfanfunden.

Nutku, Ö. (1993). “Cüce”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 8. Cilt, 105-106, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Oda, J. (1980). Eski Uygurca bir vesikanın Budizm’le ilgili küçük bir parçası. (TM-XIX’dan ayrı basım), İst. Ünv. Edebiyat Fakültesi Yayınları.

Orkun, H. N. (1940). Prens Kalyanamkara ve Papamkara hikâyesinin Uygurcası.

Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları. 4 Cilt, 3. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları.

Ölmez, M. (1994). Hsüan-Tsang’ın Eski Uygurca yaşam öyküsü. Altıncı Bölüm, (Basılmamış Doktora Tezi).

Ölmez, M. (1995). Altun Yaruk (3. kitabın 5. bölümü). Simurg Yayınları.

Radloff, W. (1928). Uigurische Sprachdenkmäler.

Radloff, W. (1995). Dictionary Alttürkischen der Mongoli, Fasikül-III.

Radloff, W. & Malov, S. E. (1913-1917). “Suvarṇaprabhāsa (Sutra zolotogo bleska), tekst’ uygurskoy redaktsii. izdali V. V. Radlov i S. E. Malov, I-IV”. Bibliotheca Buddtica: XVII; XV+723. I-II: 1913, III-IV: 1914, V-VI: 1915, VII-VIII: 1917.

Röhrborn, K. (1971). Eine Uigurische totenmesse, Berliner Turfan texte-II.

Röhrborn, K. (1977-1988). Uigurisches wörterbuch (4 Fasikül). (Sprachmaterial der var İslamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferungen 1-6).

Sertkaya, O. F. (1975). Uygur harfleriyle yazılmış bazı mensur parçalar-I. (Mesele kitabı). İst. Ünv. Edebiyat Fakültesi Yayınları.

Sertkaya, O. F. (1982-1983). “Maitrisimit nom bitig”, (Eski Türkçe kuş isimleri). TDAY B, s.253- 271.

Sertkaya, O. F. (1990). “Kâğıda yazılı Göktürk metinleri ve alfabeleri”. TDAY B, s.167-181.

Sertkaya, O. F. (1996). “Göz hastalıkları üzerine eski Uygurca bir sutradan parçalar”. IV. Türk tıp tarihi kongresi- İstanbul (18-20 Eylül 1996), Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Sertkaya, O. F. (1997). “Uygur tıp metinlerine toplu bir bakış”. Uluslararası Osmanlı öncesi Türk kültürü kongresi bildirileri, (4-7 Eylül 1989). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.

Sertkaya, O. F. (1983). “Hüen-Tsang metinleri ve yapılan yayınları”. Türk kültürü-21, Mart-1983, s.139-144.

Sevortyan, E. V. (1974-1980). Etimologiçeskiy slovar tyurskix yazıkov obşçetyurkskie mejtyurkskie osnovı na bukvu. 3 c., Moskva.

Şirin, H. (2016). Köktürk ve Ötüken Uygur kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.

Taymas, A. B. (1954). “Divanü Lügatit-Türk tercümesi”. TM., XI., 75-100.

Tekin, Ş. (1956). Preussiche akademie der wiessenschaften, Turfan Sammlung.

Tekin, Ş. (1960). Uygurca metinler-II: Mayrisimit. Atatürk Ünv. Yayınları.

Tekin, Ş. (1980). Buddhistische Uigurica aus der Yüan-Zeit.

Tekin, Ş. (1980). Mayrisimit nom bitig, die übersetzing eines der buddhistiches vaibhasika schule [Budizmin vaibhaişika okuluna ait bir eserin Uygurca tercümesi]. [1.bölüm: Transliterasyon, Tercüme, Notlar], [2.bölüm: İndeks], Akademie Verlag.

Tekin, Ş. (1993). Uygurca metinler-I: Kuanşi im pusar (Ses İşiten İlah). Türk Dil Kurumu Yayınları.

Tekin, T. (1989). XI. yüzyıl Türk şiiri. Türk Dil Kurumu Yayınları

Tekin, T. (1998). Orhon yazıtları. Simurg Yayınları.

Tezcan, S. (1975). Eski Uygurca Hüen-Tsang biyografisi. 10. Bölüm, (Basılmamış Doçentlik Tezi).

Tezcan, S. (1974). Das Uigurische Insadi Sūtra. Berliner turfan texte-III.

Tezcan, S. (1976). “Köktürk tarihinin çok önemli bir belgesi: Sogdca bugut yazıtı”, TDAY B, (1975-1976), s.245-252.

Tezcan, S. (1981). “Kutadgu Bilig dizini üzerine”, TTK Belleten, CXLX/2, S. 178, 23-78.

Thomsen, V. (1912). Manuscripts in Turkisch “runic” scripts from Marian and Tun-Huang.

Tietze, A. (2002). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügatı I. Cilt (A-E). Simurg Yayınları.

Tuguşeyov, L. (1980). Fragmenti Uygurskoy Versii. Biografii Syuan-Tszana. İzdatelstuo Nauka.

Tuna, O. N. (1976). “Osmanlıca’da Moğolca Kelimeler”, TM-XVIII, s. 281-314.

Türk Dil Kurumu (1963- 1982). Derleme sözlüğü. 12c., Türk Dil Kurumu Yayınları.

Türk Dil Kurumu (1963). Tarama sözlüğü (XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğü I- VIII). Türk Dil Kurumu Yayınları.

Vambéry, H. (1998). Alttükischen ınschriften der Mongoli und Sibirians.

Zieme, P. (1968). “Türkçe bir mani şiiri”, TDAY B, s.45-51.

Zieme, P. (1969). Untersuchen zur schrift und sprache der manichasch-türkischen Turfantexte.

Zieme, P. (1975). Manichaisch Türkische Texte, Berliner Turfan Texte-V. Akademie Verlag.

Zieme, P. (1975). “Zur Buddhitischen stabreimdictury der alten Uiguren”, Acta Orient Hung, T.29 (Fasikül 2’den ayrı basım).

Zieme, P. (1996). Altun Yaruq Sudur, Vortworte und das erste buch edition und übersetzung der alttürkicshen version des Goldlandzsÿtra: Suvernaprabha-sottamasÿta. Turnhout Brepols.

Zieme, P. (1996). Buddhisticshe strabreimdich fungen der Uigura. Akademie Verlag.

Zieme, P. & Kara, G. (1979). Ein Uigurisches Totenbuch, Nāropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang. British Museum Or. 8212 (109).

Genel Ağ Kaynakçası

http://woerterbuchnetz.de. Ağ adresinden 10.11.2020 tarihinde alınmıştır.

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts. Ağ adresinden 29.07.2020 tarihinde alınmıştır.

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts. Ağ adresinden 29.07.2020 tarihinde alınmıştır.

http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts. Ağ adresinden 29.07.2020 tarihinde alınmıştır.

https://stevia.web.tr/sozluk/?fbclid=IwAR0r3Ythij8J6YulfeKPepIk9KiMP-bq_AAE1WM3Psz9edVhnHOpIr2AoA (Clauson Sözlük’ten 01.10.2020-10.11.2020 tarihleri arasında faydalanılmıştır.)

https://www.engelsizerisim.com/. Ağ adresinden 17.11.2020 tarihinde alınmıştır.

https://www.lpaonline.org/. Ağ adresinden 19.11.2020 tarihinde alınmıştır.

Turkish Studies - Language and Literature-Cover

ISSN: 2667-5641
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ