İsfahan (Melikşah) Gözlemevi’nin Mekanik Bilimcisi: Ebû Hâtim Muzaffer B. İsmâîl El-İsfizârî

Ebû Hâtim Muzaffer b. İsmâîl el-İsfizârî, Büyük Selçuklular Dönemi’nde (1040-1157) İsfahan (Melikşah) Gözlemevi’nde çalışan bilim insanlarından biridir. Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Sultan Melikşah Dönemine (1072-1092) Farisi Takvimi’ndeki bazı kusurları gidermek için Sultan Melikşah (1072-1092) ve ünlü veziri Nizamülmülk tarafından İsfahan (Melikşah) Gözlemevi’ne davet edilen bilim insanları arasında yer almıştır. Büyük Selçuklu Devleti’nin başkentinde kurulan rasathanede çalışmak üzere geldiği İsfahan’da Sultan Melikşah Döneminden (1072-1092) Selçuklu sarayında “Şerefülmülk” unvanı ile âlimleri, sanatçıları ve ilmi faaliyetleri destekleyen Muhammed b. Mansur adlı bir saray yetkilisi tarafından himaye edilmiştir. Ömer Hayyâm’ın çağdaşı; Abdurrahmân el-Hâzinî’nin hem çağdaşı hem de hocasıdır. Birçok alanda eser yazmasına rağmen, astronomi alanında herhangi bir eser kaleme almamıştır. Mevcut kaynaklarda ise kendisi hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Bu nedenlerden dolayı İsfizârî’nin, İsfahan (Melikşah) Gözlemevi’nde yürütülen astronomi çalışmalarına hangi düzeyde katkı sağladığı konusunda kesin bir bilgiye ulaşmak pek mümkün görünmemektedir. Ancak matematik alanındaki başarıları ve mekanik alanındaki yaratıcığından dolayı İsfizârî’nin İsfahan (Melikşah) Gözlemevi’nde alet yapımı ve rasat ölçümleri konusunda yürütülen çalışmalara katkı sağlaması kuvvetle muhtemeldir. Ayrıca matematik, mekanik, meteoroloji ve ağırlık teknolojisi üzerine yazıları ve eserleri olan İsfizârî, Sultan Melikşah (1072-1092), Sultan Berkyaruk (1093-1104) ve Sultan Sencer (1118-1157) dönemlerinde Selçuklu sarayında çalışmış ve talihsiz bir olay neticesinde hayatını kaybetmiştir. İsfizârî’nin ölüm hikâyesi de gerçekten çok ilgi çekicidir. O arşiment terazisi üzerine çok çalışmış ve altın ile gümüş metallerinin gerçeği ile sahtesi arasındaki farkı ayırt edebilecek bir terazi icat etmiştir. Ancak “mutlu haznedar” ismiyle bilinen Sultanın haznedarı olan Sa’ada el-Hadım’ın, bu terazi sayesinde hazinedeki ihaneti ortaya çıkar endişesi ile bu teraziyi kırmıştır. Buna çok üzülen İsfizârî, hayatını kaybetmiştir.

Mechanical Scientist of Isfahan (Malikşah) Observatory: Ebû Hâtim Muzaffer B. İsmâîl Al-Asfizârî

Abû Hâtim Muzaffer b. Ismâîl al-Asfizârî is one of the scientists who worked in Isfahan (Meliksah) Observatory during the Great Seljuk Period (1040-1157). In the period of the Great Seljuk State, He was among the scientists invited to the Isfahan (Maliksah) Observatory by Sultan Malikşah (1072-1092) and his famous vizier Nizamülmülk, to resolve some defects in the Persian Calendar during the reign of Sultan Malikşah (1072- 1092). He came to Isfahan for work in the observatory established in the capital of the Great Seljuk State. He supported the scholarship, artists and scientific activities with the title of “Honorism”, Muhammad b. Mansur that It was protected by a court official named Mansur from the Sultan Melikşah Period (1072-1092) in the Seljuk palace. He is Omer Khayyâm's contemporary and Abdurrahmân al-Hâzinî’s both contemporary and teacher. Although he wrote many works, he did not write any works in astronomy. In the existing sources, there is not much information about him. For these reasons, it does not seem possible to obtain certain information about the level of contribution of Asfizârî to the astronomy studies carried out at the Isfahan (Maliksah) Observatory. However, due to his achievements in mathematics and his creativity in mechanics, it is highly probable that Asfizârî contributed to the studies of tool making and observational measurements at the Isfahan (Maliksah) Observatory. Besides, Asfizârî, who wrote and wrote on mathematics, mechanics, meteorology and weight technology, worked in the Seljuk palace during the reigns of Sultan Meliksah (1072-1092), Sultan Barkyaruk (1093-1104) and Sultan Sancar (1118-1157), died a result of an unfortunate event. The story of Al Asfizarî's death is indeed very interesting. He worked hard on the Archimides scale and invented a scale that could distinguish the difference between the truth and the fake of gold and silver metals. However, Sa'ada al Hadim, the treasurer of Sultan the known as “happy treasurer”, broke this scale with the concern that the betrayal of the treasure will be revealed thanks to this scale. Asfizârî, who was very sorry for this, lost his life.

PDF

___

Abattouy, Mohammed (2001). “Greek Mechanics in Arabic Context: Thâbit ibn Qurra, al-Isfizârî and the Arabic Traditions of Aristotelian and Euclidean Mechanics.” Science in Context 14. s. 179-247. https://doi.org/10.1017/s0269889701000084
Abattouy, Mohammed (2007). “Isfizârî: Abû Ḥâtim al-Muzaffar ibn Ismâ’îl al-Isfizârî”. The Biographical Encyclopaedia of Astronomers. Volume-I. in Thomas Hockey: editor. New York. s. 577-578. https://doi.org/10.1007/978-1-4419-9917-7_703
Abattouy, Mohammed (2016). “The Corpus of Mechanics of Al-Isfızârî: Its Structure and Signification In The Context of Arabıc Mechanics”. In: Micrologus. No 24. s. 121-172.
Abattouy, Mohammed and al-Hassani, Salim (2015). The corpus of al-Isfizârî in the sciences of weights and mechanical devices: New Arabic texts in theoretical and practical mechanics from the early XIIth century, English translation, partial analysis and historical context, Al Furqân Islamic Heritage Foundation, Centre for the Study of Islamic Manuscripts, London.
Abattouy, Mohammed and al-Hassani, Salim (2013). Risale-i Ebû Hatim İsfizârî İlmi’l Mekanik. London.
Ali b. Nizamülmülk (1941). Siyasetname. Çev: Mehmet Taha Ayar. TİB Kültür Yayınları. İstanbul.
Ali b. Zahireddin el-Beyhâkî (1935). İtmam Tetimmat Şivan el-Hikme. Lahor.
Ali b. Zahireddin el-Beyhâkî (1946). Târih-i Hükemâ el-İslâm. Edited by Muhammed Kürd Alî. Damascus.
Al-Rahim, Ahmed (2009). “Avicenna’s Immediate Disciples: Their Lives and Works” “Avicenna's Immediate Disciples: Their Lives and Works”. İn Avicenna and His Legacy: A Golden Age of Science and Philosophy. Ed. Y.T. Langermann, Turnhout and Belgium, s. 19-20. https://doi.org/10.1484/m.celama-eb.3.1520
Brockelmann, Carl (1937). Geschichte der arabischen Litteratur (GAL), Supplement I. Leiden.
İbnü’l Esîr (1991). El-Kamil Fi’t Tarih. c. X. Çev: Abdülkerim Özaydın. İstanbul.
Kaya, Seyfettin (2018). Selçuklular Döneminde Astronomi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi. Elazığ.
Kurtuluş, Rıza (2000). “İsfizâri, Ebû Hatim”. DİA. c. XXII, İstanbul. s. 518-519.
Nizâmî ‘Arûzî Semerkandî (1333). Çehâr Makâle. Nşr. Muhammed Muîn - Muhammed Kazvînî. Tahran.
Nizâmî ‘Arûzî Semerkandî (1327). Çehar Makale. Tashih: Muhammed Kazvinî ve Muhammed Muin. Tahran.
Nizâmî ‘Arûzî Semerkandî (2016). Çehâr Makâle. Demavend Yayınları. İstanbul.
Ömer Hayyâm (1933). Nevrûznâme. Çev: Mücteba Minovi. Tahran.
Pingree, D. (1987). “Asfezârî”, Encyclopaedia İranica (Elr). Vol II. New York-London. s. 748-749.
Rosenfeld, B. A. - İhsanoğlu, E (2003). Mathematicians, Astronomers& Other Scholars of Islamic Civilisation and their Works (7th- 19th). İstanbul.
Said Nefisi (1344). Tarih-î Nazm u Nesr der İran u der Zeban-ı Faris. Kitabfuruş-i Furug. Tahran.
Sayılı, Aydın (1960). The Observatory in Islam. Ankara.
Sezgin, Fuat (1974). Geschichte Des Arabischen Schrifttums (GAS). Vol V. Leiden.
Suter, Heinrich (1900). Die Mathematıker und Astronomen der Araber und Ihre Werke. Leipzig. Druck Und Verlag Von B. G. Teubner.
Şemseddin es-Şehrezurî (2007). Tarihü'l-Hükema: Nüzhetü'l-ervah ve ravzatü'l-efrah. Nşr. Abdülkerim Ebû Şüveyrib, Cem’â el Hukuk Mahfuzat. Dar Byblion and Paris.
Şemseddin es-Şehrezurî (2015). Nüzhetü’l-Ervâh. (Çev: Eşref Altaş). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. İstanbul.
Taqizadeh, S. H. (1991). “DJalâli”, EL2 (İng.). c. II, Leiden.
Vilayetî, Ali Ekber (1392). Takvim-i Tarih-i Ferheng ve Temeddün-i İslam ve İran. c. I. Bölüm II. Tahran.
Walkelnig Elvira (2013). “Die Philosophen in der Tradition al-Kindis. Al-'Amiri, al-Isfizari, Miskawayh, as-Sigistani und at-Tawhidi”. Islamische Philosophie im Mittelalter. Ein Handbuch. Hsrg. Heidrun Eichner, Matthias Perkams, Christian Schâfer. Darmstadt: Wessenschaftliche Buchgesellschaft, 2013. s. 233-252.
Yakutî el-Hamevî (2010). Kitabü’l Mucemü’l-Büldan. c. I. Beyrut: Daru’s – Sadır.
Youschkevitch, A. P. - Rosenfeld, B. A. (1981). “Al-Khayyamî”. Dictionary of Scientific Bıography. Vol VII. Editor in Chief: Charles Coulston Gıllıspıe. New York. s. 323-334.
Zaker, Muhsen (2008). “Abû Hâtim al-Isfızârî and His Contribution to Aristoteliam Meteorology”. Malaysian Journal of Science and Technology Studies. Vol VI.

Turkish Studies - Historical Analysis-Cover

ISSN: 2667-5552
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ