YUSUFELİ’NİN ERSİS (KILIÇKAYA) KÖYÜ AĞZINDA /-r/, /-(y)Er/, /-(y)Ür/ EKLERİNİN ZAMAN GÖREVİ BAKIMINDAN AYRIMI

Tarihte Kıpçak ve Oğuzların hâkimiyet mücadelelerinin görüldüğü Çoruh havzasında yer alan Yusufeli, ağız çalışmaları bakımından dikkate değer özelliklere sahiptir. Tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri ile Türkiye Türkçesi ağızlarında farklılıklar gösteren geniş zaman ve şimdiki zaman fiil çekimleri, yörenin tarihi ve kültürel oluşumuna bağlı olarak çeşitlilik gösterir. Ersis ağzında, şimdiki zaman ve geniş zaman çekimlerinde görülen aşınma, tek şekillilik veya işaretsiz görev ögelerini (İ); dilde kolaylık kanunu ile bölgenin kültürel ve tarihî dokusunda aramak gerekir. Bölgenin etnik çeşitliliği, ilçeler hatta komşu köyler arasında ağız farklılıkları oluşmasında etkili olmuştur. Bununla birlikte şimdiki zaman ve geniş zaman çekimleri civar köylerde bile farklı özelliklere sahiptir. Ağız özelliklerini incelediğimiz köy, Doğu grubu ağızlarına ait hususiyetlere sahiptir. Ersis'teki şimdiki zaman çekimi; Oltu ve İsbir ağızlarından olan Hunut ağzına yakındır. Bölgede /-r/, /-(y)Er/, /-(y)Ür/ eklerinde rastlanan görev ayrılığı, Ersis'te de değişik varyantlarıyla mevcuttur. Bu bölgede ünlü uyumlarına dikkat edilmediği bilinmektedir. Şimdiki zaman ve geniş zaman çekimlerindeki şekil ve anlam farklılığı ünlü uyumlarına aykırılığı zorunlu hale getirmiştir. Eklerdeki görev farklılığı, Türkiye Türkçesindeki geniş zaman /-er/ ekinin Ersis ağzında görülmemesine sebep olmuştur. /-er/ ~ /-e/ ~ /-İ/ sadece şimdiki zaman fiil çekimlerinde mevcuttur. Ersis ağzında şimdiki zaman fiil çekimlerinde görülen /-e/ eki, /-(y)er/ ekinin kısalmış şeklidir. Bu ekin /-e/ ~ /-İ/ şekillerinin ortaya çıkışını sadece kolaylık kanununda aramak doğru değildir. Bunu, Kıpçak Türkçesinde şimdiki zaman fiil çekimlerinde görülen /-A+dIr/, /-A+dUr/, /-ydIr/ şekillerinde de aramak gerekir. Kıpçak Türkçesinde /-A+dIr/ şekli içinde yer alan /-A/ zarf-fiil eki bu bölgede şekil olarak artık yaşamasa bile ses olarak etkilerini sürdürmektedir. Bütün bunlar /-r/, /-(y)Er/, /-(y)Ür/ eklerinin görev bakımından ayrışması ve bazı çekimlerde /-İ/ görev elemanlarının ortaya çıkmasında etkili olmuştur

DISCRIMINATION OF /-r/, /-(y)Er/, /-(y)Ür/ SUFFIXES IN YUSUFELI’S ERSIS VILLAGE DIALECT IN TERMS OF TIME FUNCTIONAL

Yusufeli, located in Çoruh river basin where occurred sovereignty wars of Kıpçak and Oğuz nations in the history, has remarkable properties in terms of dialect researches. Present simple tense and present continuous tense conjugations which have differences in Turkey Turkish dialects as well as in historical and contemporary Turkish dialects show varieties depending on the region's historical and cultural formation. In Ersis dialect, erosion, single form or unmarked (/.Ø./) functional elements that are seen in simple present tense and present continuous tense conjugations need to search with language economy in the region's historical and cultural texture. In this study, /-r/, /-(y)Er/, /-(y)Ür/ suffixes used in simple present tense and present continuous tense conjugations have been examined and focused on functional differences of these. Morever, present simple tense and present continuous tense conjugations in the surrounding villages also have different properties. The village that we have examined the dialect features has the characteristics of the dialect of the East group. Present continuous tense conjugation in Ersis is close to Hunut dialect which is in Oltu and İspir dialects. Separation of duties commonly found in /-r/, / (y)Er/, /-(y)Ür/ suffixes in the region is available with different variants in Ersis. It is known not to being paid attention the vowel harmony in this region. Differences of form and meaning in present simple tense and present continuous tense conjugations have made them necessary for violations of the vowel harmony. Differences of duties in suffixes have caused that simple present tense /-er/ suffix in Turkey Turkish have not been seen in Ersis dialect./-er/ ~ /-e/ ~ /-İ/ suffixes are only available in the present continuous tense verb conjugations. The /-e/ suffix seen in the present continuous tense verb conjugations in Ersis dialect is shortened form of /-(y)Er/ suffix. It is not true to just search developing of /-e/ ~ /-İ/ forms of this suffix in law economy. It is necessary to search the / A+dIr/, / A+dUr/, /-ydIr/ suffixes seen in the present continuous tense verb conjugations in Kıpçak Turkish, too. The /-A/ adverb-verb suffix positioned within /-A+dIr/ form in Kıpçak Turkish maintains the effects as a sound although it exists no longer as a form in this region. All of these have been effective in separation of/-r/, /-(y)Er/, /-(y)Ür/ suffixes in terms of duty and the emergence of /-İ/ duty elements in some conjugations

PDF

___

AKÇA, Hakan, (2011) “Ankara İli Ağızlarında Şimdiki Zaman Ekinin Varyantları”, Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 611-619, TURKEY
DOĞAN, Levent, “Gagavuz Türkçesi”, Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı, 2. bs., Kriter Yay., İstanbul, 2010, s. 93-170., Editör: Levent Doğan.
DOĞAN, Levent, “Türkmen Türkçesi”, Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı, 2. bs., Kriter Yay., İstanbul, 2010, s. 553-630., Editör: Levent Doğan.
DOĞAN, Levent; EFENDİYEV, A.; DURMUŞ, O, “Azerbaycan Türkçesi”, Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı, 2. bs., Kriter Yay., İstanbul, 2010, s.1-91., Editör: Levent Doğan.
ECKMANN, Janos, Çağatayca El Kitabı, 6. bs., (Çev. Günay Karaağaç), Kesit Yayınları, İstanbul, 2013.
ERASLAN, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yay., Ankara, 2012.
ERCİLASUN , Ahmet B., “Geniş Zaman Ekine Dair Bazı Düşünceler”, Makaleler Dil – Destan – Tarih – Edebiyat, Ankara, 2007.
GABAİN, A.V., Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), TDK Yayınları, Ankara, 2007.
GEMALMAZ, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları (İnceleme – Metinler - Sözlük – Dizinler), C. I, TDK Yay., Ankara, 1995.
GRUNİNA, Elvira Alexandrovna, (2010) “Anadolu Ağız Tipleri Üzerine”, Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/3 Summer 2010, p. 1350-1361, TURKEY
GÜLSEVİN, Gürer, BOZ, Erdoğan, Eski Anadolu Türkçesi, 2. bs., Gazi Kitabevi, Ankara, 2010.
GÜNER, Galip, Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Yay., İstanbul, 2013.
KARA, Mehmet, “Türkmen Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, 1. bs., Akçağ Yay., Ankara, 2007, s. 231-290., Editör: Ahmet Bican Ercilasun.
KIRZIOĞLU, Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas Elleri’ni Fethi (1451-1590), TTK Yay., Ankara, 1993.
KORKMAZ, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, TDK Yay., Ankara, 2009.
ÖNER, Mustafa, “Tatar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, 1. bs., Akçağ Yay., Ankara, 2007, s. 679-748., Editör: Ahmet Bican Ercilasun.
ÖNER, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, 2. bs., TDK Yay., Ankara, 2013
ÖZEK, Fatih (2012), “Türkiye Türkçesi Doğu Grubu Ağızlarında Şimdiki Zaman Ekleri”, Turkish Studies, 7/1 Winter 2012, s. 1751-1765.
ÖZKAN, Nevzat, “Gagavuz Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, 1. bs., Akçağ Yay., Ankara, 2007, s. 81-170., Editör: Ahmet Bican Ercilasun.
ÖZTÜRK, Rıdvan, Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, TDK Yay., Ankara, 1997.
PEKACAR, Çetin, “Kumuk Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, 1. bs., Akçağ Yay., Ankara, 2007, s. 939-1008., Editör: Ahmet Bican Ercilasun.
SEREBRENNİKOV, B. A., GADJİEVA, N. Z., Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihî Grameri,( 1986), (Çev. Tevfik Hacıyev, Mustafa Öner), TDK Yayınları, Ankara, 2011.
TAMİR, Ferhat, “Kazak Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, 1. bs., Akçağ Yay., Ankara, 2007, s. 429-480., Editör: Ahmet Bican Ercilasun.
TAVKUL, Ufuk, Karaçay-Malkar Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, 1. bs., Akçağ Yay., Ankara, 2007, s. 883-938., Editör: Ahmet Bican Ercilasun.
TURAN, Zikri, Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı, TDK Yay., Ankara, 2006.
TÜRK, Vahit, “Türkçede Şimdiki Zaman Kavramı, Çekimleri ve Ekleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 10, Haziran 1999.
YAZICI ERSOY, Habibe, “Başkurt Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, 1. bs., Akçağ Yay., Ankara, 2007, s. 749-810., Editör: Ahmet Bican Ercilasun.