Türkçede -AGAn /-GAn ve -IcI ekleri ve sûdî şerhindeki kullanımları

Türkiye Türkçesinde işlek olmayan -AGAn/-GAn eki Türkçenin gelişiminde önemli özellikler sergiler. Karahanlı Türkçesinde fiildeki süreklilik anlamı -GAn sıfat-fiiliyle birlikte az da olsa -AGAn ekiyle de sağlanır. Bu kullanım EAT eserlerinde ve Sûdî şerhinde artarak devam eder. Sûdî, döneminde hâlâ işlek olarak kullanıldığını anladığımız -AGAn / -GAn’lı türetimleri Farsça sıfat-ı müşebbehe olan kelimelerin Türkçedeki anlamlarını tam olarak vermek için kullanır. Bu türetimlerde fiilin sürekli yapıldığı vurgulansa da bunların bir kısmı sıfat-fiil işleyişindedir. Sûdî, şerhinde ism-i failleri karşılamak için ise -IcI ekinden yararlanır. Bu ek de -AGAn/-GAn ekleri gibi bazı kullanımlarda bitimsiz fiil işleyişindedir.

-AGAn /-GAn and -IcI suffixes in Turkish and their usage in sûdî’s annotation

The suffixes of -AGAn / -GAn used unfrequently in Modern Turkish exhibit some important features in the development of Turkish. In Karakhanid Turkic, the habitual meaning of the verb is formed with -GAn participle and in some cases with -AGAn. This usage increases gradually in Old Anatolian Turkish and Sudi’s annotation. Sudi utilizes the derivation of -AGAn/-GAn used in his time productively in word formation in order to translate the exact meaning of the Persian words into Turkish, which were called sıfat-ı müşebbehe (an adjective formed from a verb). In these derivations, although the habitual meaning of the verbs is stressed, some of them function as participles. On the other hand, Sudi uses Turkish -IcI suffix in order to substitute Persian agent nouns (ism-i fail). The suffix functions as non-finite verbs in some constructions like -AGAn /-GAn suffixes.

PDF

___

AKDOĞAN Yaşar “Ahmedî İskender-nâme”, (Ed. Ahmet Atilla ġentürk) Divânlar ve Mesnevîler, _____http://ekitap.kulturturizm.gov.tr> (Kültür ve Turizm Bakanlığı e-Kitap), (25.12.2008).
ARGUNŞAH Mustafa (1999). Tuhfe-i Murādī İnceleme-Metin- Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu.
ATALAY Besim (1985) Divanü Lügati’t-Türk Tercümesi, c. I. Ankara: Türk Dil Kurumu.
BANGUOĞLU Tahsin (2004). Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BOESCHOTEN Hendrik ve VANDAMME Marc (1998). “Chaghatay”, (Ed. Lars Johanson, E. É. Á. Csató) The Turkic Languages, Londan, New York: Routledge, s.166- 178.
ÇOLAK Abdulkadir (2006). Türābī’nin Manzum Battalnāmesi, YL tezi, İnönü Üniversitesi.
DANKOFF Robert, KELLY James (1982). Maḥmūd el-Kāşġ arī Türk Şiveleri Lügati, Harvard Üniversitesi Basımevi.
DEMİR Nurettin (2005). “-CI/-ICI Ekleriyle Türemiş Kelimelere Katkılar”, Studia Turcologica Croviensia 10. Turks and Non-Turks. Studies on the History of Liguistic and Cultural Contacts, Krakau, Polonya, s. 75-84.
DLT ERDİ Seçkin, YURTSEVER Serap Tuğba (Çev., Uyarlama, Düzenleme) (2005). Dîvânü Lugâti’t-Türk Kāşgarlı Mahmūd, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
EMİNOĞLU Hatice (2003). Müşgil-güşa (Ta’bīr-nāme) (Dil Bilgisi-Metin-Dizin), Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi. ERCİLASUN Ahmet B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri: Fiil, Ankara: Gazi Üniversitesi.
ERDAL Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic, Leiden, Bostan: Brill.
ERDEM Mevlüt (2009). Bahrü’l-Hikem Karşılaştırmalı İnceleme- Metin-Sözlük, Ankara: Birleşik Yayınevi.
ERDEM Mevlüt (baskıda). “Türkçede Çekim ve Yapım Eklerinin Özellikleri ve Sınırları” bilig.
ERGİN Muharrem (1985). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
ERGİN Muharrem (1997). Dede Korkut Kitabı I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GABAİN, A. Von (1988). Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu.
GÜLSEVİN Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu.
GÜLSEVİN Gürer, BOZ Erdoğan (2004). Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi.
GÜNŞEN Ahmet (2006). “Anadolu Ağızlarında Farklı Bir Gelecek Zaman Eki ve Çekimi: -ıcı /-ici ; -ucu /-ücü”, Turkish Studies 1/2: 54 -84.
HACIEMİNOĞLU Necmettin (2003). Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
JOHANSON Lars (1998). “The History of Turkic“, (Ed. Lars Johanson, Éva Ágnes Csató) The Turkic Languages, Londan, New York: Routledge, s. 81-125.
KARAHAN Leyla (1996). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Anakara: Türk Dil Kurumu.
KARAMANLIOĞLU Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
KAYA İbrahim (2008). Sûdî Şerh-i Divan-ı Hafız: Kelimeler- Remizler- Kavramlar, Doktora tezi, İnönü Üniversitesi.
KORKMAZ Zeynep (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu.
MAKSUDOĞLU Mehmet (2007). Arapça Dilbilgisi, İstanbul: Envar Neşriyat.
MANSUROĞLU Mecdut (1988). “Eski Osmanlıca“, Çev.: M. Akalın, Tarihi Türk Şiveleri. Ankara: Türk Külturünü Araştırma Enstitüsü. s. 247-76.
ÖNLER Zafer (1990). Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahabat-ı Şifâ, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
SARI Mustafa (2007). Türkçede Art Zamanlı Değişmeler (Yüz Hadis Yüz Hikâye Örneği), Ankara: PegemA Yayıncılık.
SERTKAYA Osman Fikri (2006). Dede Korkut Kitabı’nın Dresden Nüshasının “Giriş” Bölümü (Metnin Transkripsiyonu ve Açıklama Notları), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
ŞDH Sûdî (1288). Şerh-i Divan-ı Hafız I-II-III, İstanbul. TATÇI Mustafa “Yûnus Emre Dîvânı”, (Ed. Ahmet Atilla Şentürk) Divânlar ve Mesnevîler, _____http://ekitap.kulturturizm.gov.tr> (Kültür ve Turizm Bakanlığı e-Kitap), (25.12.2008).
TEKİN Talat (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Uralic and Altaic Series, Vol. 69, Bloomington: Indiana University Publications.
TEKİN Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
TEZCAN Semih (2001). Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
TEZCAN Semih, BOESCHOTEN, Hendrik (2001). Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
TIMURTAŞ, Faruk Kadri (1983). Tarihî Türkiye Türkçesi Araştırmaları III Osmanlı Türkçesi Grameri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
TS Tarama Sözlüğü (1983). Ankara: Türk Dil Kurumu.
TURAN Fikret (2001). Bahşayiş Lügati, İstanbul: Bay.
TÜRKMEN Seyfullah (2006). Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri, Doktora tezi, Kırıkkale Üniversitesi.
ÜSTÜNOVA Kerime (2003). Kutbe’d-dîn İznikî Mukaddime, Bursa: Uludağ Üniversitesi.
YAVUZ Kemal “Gülşehri’nin Mantıku’t-Tayr’ı (Gülşen-nâme) Metin ve Aktarma”, Ahmet Atilla ġentürk (ed.) Divânlar ve Mesnevîler, _____http://ekitap.kulturturizm.gov.tr>, (Kültür ve Turizm Bakanlığı e-Kitap), (ET: 25.12.2008).
YELTEN Muhammet (1998). Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ZÜLFİKAR Hamza (1991). Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları, Ankara: Türk Dil Kurumu.
ZÜLFİKAR Hamza (2010). “-agan (-ağan), -egen (-eğen) Ekinin Türkçedeki İşlevi”, Turkish Studies, Vol. 5/1, s. 42-56.