Türk tarihi açısından Sibirya’nın kısa tarihi (başlangıçtan XVI. yüzyıla kadar)

Sibirya tarihi 16. yüzyıla kadar birinci el kaynaklardan takip edilemese de, hiç şüphesiz Türk tarihi ve kültürü açısından ana ocaklardan biri olarak çok önemlidir. Nitekim Rusların SSCB döneminde yaptığı arkeolojik kazılar burada var olan tarihi kültürün Türklerin kültürüyle eşdeş olduğu görülmektedir. Yine söylenmesi gereken en önemli sonuç, Sibirya üzerine yapılan en geniş değerlendirmelerin Ruslar tarafından yapıldığıdır. Bu nedenle Rus araştırmacılar, sayıları binlerle sınırlı kabileler hakkında geniş malumatlar verirken genel kültürü yansıtan Türk kavimleri, Şor, Teleüt, Hakas, Yakut ve Tuva hakkında fazla ayrıntı vermemişler, yerel ve sonradan gelen ayırımını dikkatlice işlemeyi amaçlamışlardır. Hem tarihin hem de dünyanın kıyısında kalan bu bölgenin tarihi Ruslar kadar Batının da dikkatini çekmiştir. Son olarak J. Forsyth‟nin Sibir Tarihi bu alanda yapılan en yetkin çalışmalardan biridir. Ülkemizde ise Sibirya ile ilgili müstakil çalışmalar oldukça sınırlıdır, Radloff ile Katanov‟un bu konuda yaptığı çalışmalar hayati derecede önemlidir ve bütün dünyada kaynak olarak gösterilmektedir. Yine, özellikle 16. yüzyılda başlayan Rus istilasının anlayabilmek ve Sibirya‟yı derinlemesine incelemek için ilk dönemin bilinmesine ihtiyaç vardır, bu yönüyle de çalışma gereklidir.

Short history of Siberian from the point of Turkish history(from the beginning to the XVI. century)

Siberian history is very important for Turkish history and culture as being one of the main lands, although it is not studied until 16th century from the first hand references. As a matter of fact that archaeological excavation made by Russian during the period of SSCB, shows that the historical culture of that place are similar with the Turkish culture. Also one of the important issues is that, the huge evaluations about Siberian are carried out by the Russians. However in the Russian assessments it is seen that Turkish culture is later coming culture and the local elements are very different. When they gave wide information about tribes that were thousands, they did not give more information about Turkish tribes that has general Turkish culture as Şor, Teleüt, Hakas, Yakut and Tuva. They aimed to show the differences between the local and later coming culture. The history of this area where is along with the world and history, get western countries attention as well as Russian. Siberian History written by J. Forsyth is one of the important studies in this area. The studies about Siberian in our country are very poor. The studies made by Radloff and Katanov are very important and these studies are shown as important references in all world. Especially, it is need to know the first term of the Siberian history for investigating Siberian and understanding the Russian invasion which started in 16th century. Also with this aspect this study is important.

PDF

___

ACTON Edward, The Present on the Past Russia, Newyork 1986.
ALEKSEYENKO Ye .A., ed., Ketskiy sbornik, antropologiya, etnografiya, mifolagiya, linguistika, Leningrad 1982.
ALEKSEYENKO Ye. A., “Kategories of Ket Shaman” (Dioszegi V. ve Hoppal), Shmanism in Siberia,s. 255-64.
ALPARGU Mehmet, Nogaylar, Değişim Yayınları, İstanbul 2007.
ARAT Reşit Rahmeti, “Astrahan Hanlığı”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1992, s. 415-417.
ARAT Reşit Rahmeti, “Kırgızlar”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1986, s.735-740.
ATLASİ Hadi, Süyünbike, Kazan Hanlığı, Sibir Tarihi, Kazan 1993.
BAKHRUŞİN, S. V. , Ostyatskiye i vogulskiye knyazhestva v XVI-XVII vekah, Leningrad 1935.
BARTHOLD, V. V. , Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
BİÇURİN, N.Y., Sobraniye svedeniy o narodakh obitavshikh v Sredney Azii v drevniye vremena, S Petersburg 1851, yeniden basım Moskova 1950.
British Museum, Frozen Tomb: The culture and Art the ancient Tribes of Siberia, London, 1978.
CHANİNOV, N. Brian, A History of Russia, London 1939.
CHERNETSOV, V. N. ve MONZİNSKA, W. , Prehistory of Western Siberia, ed. H. N. Michael, London 1974.
COMRİE, B., The Languages of the Soviet Union, 1981.
DOLGİKH,B.O., Rodovoy i plemennoy sostav narodov Sibiri v XVII veka , Moskova 1960.
DURMUŞ, İ., İskitler, Kaynak yayınları, İstanbul 2007.
FLORİNSKİ, T., Michael, Russia, C. I, Newyork 1965.
FORSYTH, James, A History of the Peoples of Siberia, Russian’s North Asian Colony 1581– 1990, Cambridge Universty Press, Cambridge 1992.
GEMUYEV, İ. N. , vd., Legendi i bilya tayajnogo kraya, Novosibirsk 1989.
GOLUBİNSKİY, İstoriya Russkoy Tserkvi, C. I-II, Moskova 1901.
GRAKOV, B. N. , İskitler, Çev. Ahsen Batur, Selenge yayınları, İstanbul 2006.
GREKOV, B. D. , ed. Oçerki istorii, SSSR. “Period feodalizma”, Moskova, 1953. V. I
GREVENS, N.N. , ‘Kultoviye predmeti Khantov’ in Yezhegodnik Muzeya istorii religii i ateizma, B. IV, Moskova 1960.
GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu Attila/Cengiz han/Timur, Çev. Dr. M. Reşat Uzmen, Ötüken yayınları, İstanbul 1980.
GURVİCH, İ. S. , Etnogenez Naradov Severa, Moskova 1980.
GURVİCH, İ. S. , ed. Etnicheskaya İstoriya Natadov Severa, Moskova 1982.
HADJU, P. , Fino Ugrian Languges and People, London 1975.
HaSanov, Zaur, Çar İskitler, Çev. İlyas Topsakal, TDAV yayınları, İstanbul 2009.
HAYIT, Baymirza, Sovyetlerde Türklüğün ve İslamın Bazı Meseleleri,TDAV, İstanbul 2000.
HOLMBERG, U. , The Mythology of All Races, Fino-Ugric, Siberian, Boston 1927.
HUDYAKOV, M., Oçerki po istorii Kazanskovo hantsva, Moskova 1991.
İNALCIK, Halil, “Kırım Hanlığı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1992, s. 420-25.
İstoriya Sibiri, ed. A. P. Okladnikov, 5 cilt, Leningrad 1968-69.
İstoriya Tuvı (red). S. İ .Vaynşteyna, M. H. Mannay-oola, Tom I-II, Novosibirsk 2001.
Joki, A. J., “Notes on Selkup shamanism”, (Dioszegi V. ve Hoppal), Shmanism in Siberia, s. 373-86.
KAFALI Mustafa, Altın Orda Devletinin Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1976.
KATANOV Nikolay Federoviç, ed. G. Damayakov, Türk Kabileleri Arasında, Çeviren Atila Bağcı, Konya 2004.
Kurat, Akdes Nimet, Başlangıçtan 1917’ye Rusya Tarihi, Ankara 1948.
Khomich, L.V. , Nentsy: istoriko-etnografiçeskiye oçerki, Moskova 1966.
KURAT, A.N., Temir, A., “Sibirya Hanlığı”, Türk Dünyası el Kitabı, I. Cilt, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1992, s. 437-447.
KURAT, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, II. Baskı, Murat Kitabevi yayınları, Ankara 1992.
KURAT, Akdes Nimet, Türk Dünyası El Kitabı , “Altın Ordu Devleti”, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1992.
Lukovskaya Letopis, ( Polnoye sobraniye ruskikh letopisey) II. Cilt, 1910.
MAU-TSAI, Lıu, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, Çev. Ersel Kayaoğlu-Deniz Banoğlu, Selenge, İstanbul 2006.
MALYAVKİN, A. G., İstoriçeskaya geografiya Tsentralnoy Azii: metaryali i issledovaniya, Novosibirsk, 1981.
MATVEYEV, A.K. , Geografiçeskiye nazvaniya Urala, Sverdlovsk, 1987.
MİLLER, G.F., Opisaniye Sibirskovo Hanstva i vseh proisşedşihb nem del ot naçala a osobennoot pokoreniya evo rossiskoy derjave po s vremena, S. Petersburg 1787.
Narodı Sibiri, (eds.) M.G., Levin, L. P. Potpov, , Moskova Leningrad, 1956.
NAUMOV, İgor, N., ed. David N. Collins, The History of Siberia, London 2009.
NORDENSKİOLD, A. E. , The Voyage of the Vega Round Asia and Europe, London, 1881, vol I.
ÖGEL, Bahattin, Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003.
Türk Kültürünün Gelişme Çağları, TDAV yayınları, İstanbul 2001.
PHİLİPS, E.D. , The Royal Hordes, Nomad Peoples of the Steppes, London 1965.
PONOMAREV, B. N. ,ed. İstoriya SSSR s drevneyshikh vremen do nashikh dney, Moskova 1966.
RADLOF, W. , Çev. Ahmet Temir, Sibirya’dan Seçmeler, Kültür Bakamlığı, İstanbul 1976.
RASONYİ, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1971.
Aziatskaya Rossiya, ed. G.V. Glinka; 3 cilt, St. Petersburg 1914.
SOKOLOVA, Z.P. , Puteşetviye v Yugru, Moskova, 1982.
SOLOVYEV, S.M., İstoriya Rossii s drevneyshikh vremen,15 cilt, Moskova 1962-6.
SOLOVYOV, A. İ. , Voyonnoye delo koronnego naseleniya zapodnoy Sibiri: epokha srednevekovya, Novosibirsk, 1987.
TAŞAĞIL, Ahmet, Göktürkler, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995.
TAŞAĞIL, Ahmet, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2004.
TEMİR, Ahmet, Türk Dünyası El Kitabı, Sibir Hanlığı”, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1992, s. 437-439.
TEMİR, Ahmet, Türk Dünyası El Kitabı, C. I, “Kazan Hanlığı”, Türk Kültürünü Araştırmaları Enstitüsü, Ankara 1992, s. 425-35.
TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
TOKAREV, S. A. ,Etnografiya naradov SSSR, Moskova 1958.
Türk Ansiklopedisi, “Sibir Hanlığı”, C. 28, Milli Eğitim Bakanlığı 1980, s. 541-42.
VERNADSKİ, George, A History of Russia, London 1961.
Yaziki naradov SSSR, 5. vol, (ed.) V.V. Vinogradov, vol II, “Turkskiye Yazıki”, Moskova 1966- 68.
ZEKİEV Mir Fatih, Törki-Tatar Etnogenezi, Fikir Neşriyatı, Kazan 1998.
http://en.wikipedia.org/wiki/Tamga.
http://en.wikipedia.org/wiki/Taiga18 02 2011.
http://en.wikipedia.org/wiki/Tundra