TÜRK LEHÇELERİ ARASINDA BENZER KELİMELERİN EŞ DEĞERLİK DURUMU

Türk Dünyasında çeşitli sebeplerle ortaya çıkan ve kendilerine mahsus kelime hazineleri olan birçok "lehçe" bulunmaktadır. Türk lehçelerinde kullanılan kelimelerin önemli bir bölümü, "temel lehçe" düzeyinde; bundan daha az bir bölümü de "Genel Türkçe" düzeyinde birbiriyle benzeşir. Ancak "benzer" kelimelerin kavram alanı bakımından örtüşmesi, yani "eş değer" olması ise özü itibariyle benzeşmeye bağlı değildir. Bu çalışmada, Türk lehçelerinden seçilmiş örnekler çerçevesinde benzer olan kelimelerin eş değerlik durumları incelenmiştir. Buna göre; Türk lehçeleri arasında benzer olan bazı kelimeler, "bire bir" veya "bire çok" eş değer olabilir. Diğer taraftan bazı benzer olanlar ise eş değer olmayabilir. Türk lehçelerinin kelime hazinelerinin benzeşmesinde ve örtüşmesinde, kaynak bakımından aynı gruba girmenin yanı sıra, tarih boyunca toplulukların kendi aralarındaki göç ve karışmaların; kurdukları iktisadî, kültürel münasebetlerin; dinî, siyasî yönlerden maruz kaldıkları yabancı etkilerin de önemli rolü vardır. Bu hususta Türkçe, dünyanın sayılı dillerindendir. Çünkü şimdiye kadar Türklerin yaşadığı hayat tarzlarının, coğrafî sahaların ve tarihî sürecin bir gereği olarak hem kendi içinde hem de diğer birçok dille değişik yoğunluklarda sürekli ilişki içinde olagelmiştir. Meselâ, kaynak bakımından aynı temel lehçeye dayanmayan Türkiye ve Özbek Türkçelerinin benzeşme ve örtüşme oranını, tarihî ve sosyal sebeplerle kelime hazinelerinde bulunan Arapça ve Farsça unsurlar yükseltmiştir. Yine, bir kültür muhiti olan Kazan ile İstanbul arasında Sovyetler Birliği öncesi dönemlerde gerçekleşen yoğun ilişkiler, Kazan-Tatar Türkçesine birçok "Osmanlı unsuru"nun girmesini sağlamış; bu durum, iki lehçenin birbirine benzeme oranını arttırmıştır. Ayrıca, Rus Çarlığı'nın ve Sovyetler Birliği'nin siyasî hâkimiyeti altında yaşamış Türk topluluklarının lehçelerinde bulunan Rusça unsurlar, bir miktar benzerlik sağlamaktadır.

PDF

___

AKSAN, d., 19782, Anlambilimi ve Türk Anlambilimi -Ana Çizgileriyle-, (= Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları 217), Ankara.

ALTAYLI, S., 1994, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, (= Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları 2618), İstanbul.

ARAT, R. R.- A. TEMİR, 1976, "Türk Şivelerinin Tasnifi", Türk Dünyası El Kitabı, (= Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları 45), Ankara, s. 305-327.

AVEZOV, M, 1967, "Kökserek", Şığarmalar I, Almatı, 1967, s. 331-336.

AYVERDİ, İ. ve diğerleri, 20062, Asırlar Boyu Tarihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul.

BAYRAM, B., 2007, Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi. Sözlük, Konya.

BUßMANN, H., 1983, Lexicon der Sprachwissenschaft, (= Kröners Taschenausgabe 452), Stuttgart.

ERCİLASUN, A. B., 1993 a, "Türk Dünyasının Dil Birliği Mes'elesi", Türk Dünyası Üzerine Makaleler-İncelemeler, (= Akçağ Yayınları 93), Ankara, s. 65-75.

ERCİLASUN, A. B., 1993 b, "Türk Lehçelerinin Anlaşılmasında Dikkat Edilecek Noktalar", Türk Dünyası Üzerine Makaleler-İncelemeler, (= Akçağ Yayınları 93), Ankara, s. 76-99.

ISKAKOV, A. I., 1974, Kazak Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi 1, Almatı.

JANUZAKOV, T., 1999, Kazak Tiliniñ Sözdigi, Almatı.

JOHANSON, L., 1993, "Zur Geltung türkischer Schriftsprachen und Schriftsysteme", Türk Kültürü Araştırmaları 30, s. 165-178.

KOÇ, K.-O. DOĞAN, 2004, Kazak Türkçesi Grameri, Ankara.

KOLLER, W., 19873, Einführung in die Übersetzungswissenschaft, (= Quelle und Meyer, Uni- Taschenbücher 189), Heidelberg-Wiesbaden.

LS = ERCİLASUN, A. B. ve diğerleri, 1991, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, (= Kültür Bakanlığı Yayınları 1371), Ankara.

ORALTAY, H. ve diğerleri [Çeviren], 1984, Kazak Türkçesi Sözlüğü, (= Türk Dünyası Araştırma- ları Yayınları 8), İstanbul.

RAHMETOVA, S. 1991, Kazak Tilin Okıtuv Metodikası, Almatı.

TEKİN, T., 1991, "A New Classification of the Turkic Languages", Türk Dilleri Araştırmaları 1991, s. 5-18.

TS = AKALIN, Ş. H. ve diğerleri, 200510, Türkçe Sözlük, (= Türk Dil Kurumu Yayınları 549), An- kara.

UĞURLU, M., 2002, "Kırgız ve Türkiye Türkçesi Arasında Bire Bir Kelime Eş Değerliği. "Camiyla" Romanındaki Meseleler Üzerine", Scholarly Depth and Accuracy. A Festschrift to Lars Johanson [Yayımlayan: Nurettin Demir-Fikret Turan], Ankara, s. 389- 401.

UĞURLU, M., 2004, "Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eşdeğerliği", Bilig. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 29 (Bahar 2004), s. 29-40.