Tatar şivelerinde şimdiki zaman biçimleri

Yazıda tatar şive dilinde kullanılmakta olan şimdiki zaman biçimleri sisteminden bahsedilmektedir. Şimdiki zaman anlamı tek biçimle belirtilen edebi dilden farklı olarak şive dilinde altı basit ve iki bileşik biçim yardımıyla belirtilir. Bu biçimlerden sadece –a biçimi bütün özel sistemlerin kullanılması zorunlu olan unsurlarından sayılır ve bundan dolayı Tatar dili şiveler sisteminin çekirdek kısmında yer alır. Orta şivede (Kazan tatarları şivesinde) bu biçim ek almaz ve edebî dildeki biçime benzer. Mişer şivesinde üçüncü tekil şahısta arkaik –dır ekini alır. Sibirya Tatarları şivelerinde diğer şivelerden farklı olarak „turur‟ arkaik yardımcı fiilinin kalıntısı sayılan –tı ekini alır. Şivelerde kullanılmakta olan her şimdiki zaman biçimi anlam özelliklerinden başka ayrı yayılış alanlarına sahiptirler ve böylece Tatar dil alanında çeşitli izoglosları meydana getirmektedirler. Orta (Kazan Tatarları) ve Mişer şiveleri bu biçimin kullanılış özellikleri bakımından Kıpçak dillerine, Sibirya Tatarları şiveleri Batı ve Doğu Sibirya‟daki Türk dillerine benzerlik gösterirler.

The present tense forms in the Tatar dialect language

The intricate system of the Present Tense form of Tatar dialect language is analyzed in the article. Compared with the literary language, where the given temporal meaning is expressed only with the form – a, it is viewed through 6 synthetic forms and 2 analytical ones. Only the form with –a from all these forms is a consistent element of all identified systems and therefore it comprises the core part of the Tatar dialect language. The middle dialect (dialect of Kazan Tatars) has no special features and corresponds to the literal language according its form. The third person singular in the Mishar dialect is formed by means of the relict affix –dır. Dialects of Siberian Tatars are contradistinguished to others with the exponent –tı, which finds its origins in the Old Turkic auxiliary verb “turur”. Each form of the Present Tense of the Tatar dialect language, besides semantic peculiarities, has its own separate expansion territory and therefore they form different isoglosses in Tatar linguistic area.

PDF

___

AKBAYEV Ş. H., Fonetika Dialektov Karaçayevo-Balkarskogo Yazıka (Opıt Sravnitelnogo i Sravnitelno-İstoriçeskogo İzuçeniye), Çerkessk, 1963.
ANDREYEV İ. A., “Çuvaşskiy yazık”, Yazıki Narodov SSSR, T. 2. Tyurkskiye Yazıki, Moskva 1966, s. 377-383.
BABUŞKİN G. F. -G. İ. DONİDZE, “Şorskiy yazık”, Yazıki Narodov SSSR, T. 2., Tyurkskiye Yazıki, Moskva 1966, s. 222-231.
BASKAKOV N. A., “Sistema spryajeniya ili izmeneniya slov po litsam v yazıkax tyurkskoy gruppı”, Sravnitelnaya Grammatika Tyurkskix Yazıkov. Morfologiya, Ç. II., Moskva1956, s. 263-304.
BASKAKOV N. A., Karakalpakskiy Yazık. Fonetika i morfologiya, T. 2, Ç. 1. - Moskva1952.
BAYEVA N. H., “Govor başkir dolinı reki Ay. Fonetika i morfologiya”, Başkirskiy Dialektologiçeskiy Sbornik, Ufa 1959, s. 7-48.
BURGANOVA N. B., “Govor karinskix i glazovskix tatar”, Materialı Po Tatarskoy Dialektologii, Kazan, 1962, s. 16-56.
BURGANOVA N. B., “Vremennıyı formı glagola izyavitelnogo nakloneniya v zakazanskix govorah”, Materialı Po Tatarskoy Dialektologii, Kazan 1974, s. 7-28.
ÇARIYAROV B., Gunorta-Gunbatar Turki Dillerde İşlik Zamannarı, Aşgabat 1969.
ÇEÇENOV A. A., Yazık Codex Cumanikus i Yıgo Otnoşeniye k Sovremennım Zapadno- Kipçakskim Yazıkam, Avtoref. diss. ... kand. filol. Nauk, Moskva1978.
DIRENKOVA A. P., Grammatika Hakaskogo Yazıka. Fonetika i Morfologiya, Abakan 1948.
DIRENKOVA A. P., Grammatika Oyrotskogo Yazıka, Moskva-Leningrad 1940.
DIRENKOVA A. P., Grammatika Şorskogo Yazıka, Moskva 1941.
DULZON A. P., “Dialektı tatar-aborigenov Tomi”, Uçyonıyı Zapiski Tomskogo Pedagogiçeskogo İnstituta. T. XV, 1956, s.297-379.
FAZIKOVA E. İ. - M.T. ZİYATOVOY, İzıskannıy Dar Tyurkskomu Yazıku. Grammatiçeskiy Traktat XIV Veka na Arabskom Yazıke. Vvedeniye, Leksiko-Grammatiçeskiy Oçerk, Perevod, Glossariy. Grammatiçeskiy Ukazatel, Taşkent 1978.
GADJİYEVA N. Z. -B. A. SEREBRENNİKOV, “Arealnaya lingvistika i problema vostanovleniya nekotorıh çert isçeznuvşix yazıkov”, Sovetskaya Tyurkologiya, 1977. - №3, s. 47-58.
GADJİYEVA N. Z., Problemı Tyurkskoy Arealnoy Lingvistiki. Sredneaziatskiy Areal, Moskva 1975.
GADJİYEVA N. Z., Tyurkoyazıçnıyı Arealı Kavkaza, Moskva 1979.
GRUNİNA E. A., “K voprosu o razvitii semantiki imyon v tyurkskix yazıkax”, Uçyonıyı zapiski Taşkentskogo Pedinstituta, T. 42, kn. I., Taşkent 1963, s. 79-83.
HANGİLDİN V. N., Tatar Tĭlĭ Grammatikası, Kazan 1959. İSHAKOV F. G. - PALMBAH A. A., Grammatika Tuvinskogo Yazıka. Fonetika i Morfologiya, Moskva 1961.
İŞBULATOV N. H., “Kizilskiy govor”, Başkirskaya Dialektologiya, Ufa 1963.
KARPOV V. V., “Hakasskiy yazık”, Yazıki Narodov SSSR, T. 2. Tyurkskiye Yazıki, Moskva 1966, s. 328-357.
KAYDAROV A. T., Razvitiye Sovremennogo Uygurskogo Literaturnogo Yazıka. Ç. 1. Uygurskiye Dialektı i Dialektnaya Osnova Literaturnogo Yazıka, Alma-Ata 1969.
KAYDAROV A. T., Uygurskiye Dialektı i Dialektnaya Osnova Literaturnogo Yazıka, Avtoref. diss. ... dokt. filol. Nauk, Baku, 1969.
KONONOV A. N., Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazıka, Moskva- Leningrad 1960.
KRİVIRUÇKO P. M., Grammatiçeskiye Znaçeniya Vremennıx Form Russkogo Glagola, Kiyev 1963.
MAGOMEDOV A. G., “Kumıkskiy yazık”, Yazıki Narodov SSSR, T. 2. Tyurkskiye Yazıki, Moskva 1966, s. 336-353.
MAHMUTOVA L. T., “Osnovnıyı harakternıyı çertı mişarskix govorov na territorii Penzenskoy oblasti”, Materialı Po Tatarskoy Dialektologii, Kazan, 1962, s. 125-162.
MAHMUTOVA L. T., Opıt İssledovaniya Tyurkskix Dialektov. Mişarskiy Dialekt Tatarskogo Yazıka, Moskva 1978.
Materialı po Grammatike Sovremennogo Çuvaşskogo Yazıka, Ç. 1, Çeboksarı 1957.
MELİYEV K. M., “Formı -digan, -gay v sovremennom uygurskom yazıke”, İssledovaniya po Grammatike i Leksike Tyurkskix Yazıkov, TaĢkent 1965, s. 18-21.
MİLIH M. F., “Glagol nogayskogo yazıka”, Trudı Çerkesskogo NİİYL. Vıp. II., Çerkessk, 1954, s. 238-270.
MUSAYEV K. M., Grammatika Karaimskogo Yazıka. Fonetika i Morfologiya, – Moskva 1966.
OLMESOV N. H., Bragunskiy Govor Kumıkskogo Yazıka, Avtoref. diss. ... kand. filol. nauk., Ufa 1982.
ORUZBAYEVA B. O., Formı Proşedşego Vremeni v Kirgizskom Yazıke, Frunze, 1955.
RUSTAMOV R. A., Glagol v Dialektah i Govorah Azerbaydjanskogo Yazıka, Baku, 1964.
RÜSTEMOV R. A., Azerbaycan Dili ve Şivalerinde Fe’el, Bakı 1965.
S. F. MİRJANOVA, Yujnıy Dialekt Başkirskogo Yazıka, Moskva 1979.
SADVAKASOV G., Yazık Uygur Ferganskoy Dolinı, Ç. 2, Alma-Ata, 1976.
SEVORTYAN E. V., Krımsko-tatarskiy yazık”, Yazıki Narodov SSSR, T. 2., Tyurkskiye Yazıki, Moskva 1966, s. 305-312.
Sovremenniy Kazahskiy Yazık, Alma-Ata 1962.
ŞUKUROV Ş. İ., İstoriya Razvitiya Glagolnıx Form Uzbekskogo Yazıka, Taşkent 1966.
TENİŞEV E. R., “Ukazatel grammatiçeskix form k «Divanu tyurkskix yazıkov» Mahmuda Kaşgarskogo”, Voprosı Kazahskogo i Uygurskogo Yazıkoznaniya, Alma-Ata, 1963, s. 190-212.
TUMAŞEVA D. G., Dialektı Sibirskix Tatar, Kazan 1977.
TUMAŞEVA D. G., Yazık Sibirskix Tatar, Kazan 1968.
URUSBİYEV Ġ. H., Spryajeniye Glagola v Karaçayıvo-Balkarskom Yazıke, Çerkessk, 1963.
YULDAŞEV A. A., “Başkirskiy yazık”, Yazıki Narodov SSSR, T. 2., Tyurkskiye Yazıki, Moskva 1966, s. 427-448.
YULDAŞEV A. A., “Govor tiptyarey Uçalinskogo rayona Başkirskoy ASSR”, V. A. Gordlevskomu k Yıgo Semidesyateletiyu, Moskva 1953, s. 329-342.
YULDAŞEV A. A., Analitiçeskiyi Formı Glagola v Tyurkskix Yazıkax, Moskva 1965.
YULDAŞEV A. A., Sistema Slovoobrazovaniya i Spryajeniya Glagola v Başkirskom Yazıke, Moskva1958.
YUNUSALİYEV B. K., K Voprosu o Formirovanii Obçşenarodnogo Kirgizskogo Yazıka, Frunze 1956.
YUSUPOV H. G., “İz nablyudeniy nad morfologiçeskoy sistemoy inzerskogo govora başkirskogo yazıka”, Başkirskiy Dialektologiçeskiy Sbornik, Ufa 1959.