ŞOR KAHRAMANLIK DESTANLARINDA GEÇİŞ DÖNEMLERİ: DOĞUM-EVLENME-ÖLÜM

İnsan hayatının üç önemli geçiş dönemi vardır: doğum, evlenme ve ölüm. Bu üç önemli aşamanın çevresinde birçok inanç, âdet, dinsel ve büyüsel özlü işlem kümelenmiştir. Bunların hepsinin amacı kişinin bu korumaktır. Halk kültüründe geçiş dönemleri diye adlandırılan doğum, evlenme ve ölüm dönemleri, bireyin yardıma ihtiyaç duyduğu dönemlerdendir. Bu nedenle, bireyi bu döneminde çeşitli tehlikelerden korumak, onu kutsamak ve yeni dönemine hazırlamak için her toplumda yüzlerce âdet ve inanma uygulanır. Uygulanan bu âdet ve inanmalar, bireyin içinde yaşadığı toplumun halk kültürünü oluşturur. Bu anlamda geçiş dönemlerinde kümelenen âdetler, gelenekler ve törenler geleneksel kültürün ana bölümlerinden birini meydana getirir. Bugün uyulan birçok âdet ve inanma kalıpları, eski Türk inançlarının günümüze gelmiş şekilleridir. Ritüel işlevini kaybetmiş eski Türk inanç kalıntıları, âdet adı altında yaşamaktadır. Çalışmamızda Şor Türklerine ait on beş kahramanlık destanında geçiş dönemleri olan kahramanların doğum, evlenme ve ölüm konuları ve bunlar etrafında şekillenen inançlar incelenmiştir. Şor kahramanlık destanlarındaki geçiş dönemleri incelenirken yeri geldiğinde Anadolu Türkleri ile diğer Türk boylarında bulunan geçiş dönemleri ile ilgili inanç ve uygulamalara da değinilmiştir. Şor Türklerinin geçiş dönemleriyle ilgili inanç, inanma ve pratikler yüzyılların deneyimlerinden süzülerek biçimlenmiştir. Bunlarda Şor Türklerinin düşünce yapısını, kültürünü, dünyaya bakışını görmek mümkündür. Geçmişten günümüze kadar gelen İslamiyet öncesi dönemlere ait pek çok âdet ve inanma, bugün, gelenek ve göreneklerimizde, İslamî renge bürünmüş olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Şor Türklerinde doğum, evlenme ve ölümle ilgili uygulama ve inanışlar, tarihî kültür dairelerinden izler taşımaktadır. Bu inanış ve uygulamaların temelinde eski Türk dini, Şamanlık ve Türk mitolojisine bağlı inanışlar bulunmaktadır. Türkologlar tarafından henüz yeterince tanınmayan ve araştırılmayan Şor kahramanlık destanları ihtiva ettiği mitolojik ve folklorik unsurlarla Türk dünyası edebiyatına önemli derecede katkı sağlayabilecek değerde anlatılardır

THE TRANSITIONAL PERIODS IN THE SHORIAN HEROIC EPICS: THE BIRTH, THE MARIAGE AND THE DEATH

There are three important transitional period in the life of the human beings: birth, mariage and death. These three stages consist of beliefs, customs, spiritual and mystical items. The aim of these items is to protect the dangers which are believed to frequently rise in these stages. These stages of the birth, the mariage and the death which are called as transitional period in folk culture are the periods in which people need help. Therefore, every community has many beliefs and many customs to defend people from various dangers, to bless them and to prepare them for new stages. These beliefs and customs form the folk culture of the community people live in. In this sense, these beliefs, customs and rituals create the main part of the traditional culture. Many belief and customs performed at the present time are based on primitive Turkish traditions. These primitive Turkish traditions which are vestigial ruins, live under the name of the customs. This study investigated the transitional periods such as the birth, the mariage and the death of the protagonists in 15 heroic epics which belong to Shorian Turks. This study also mentioned the beliefs and the practices related to the transitional periods of the Anatolian Turks and other Turkic tribes as the occasion arises, investigating the traditional periods of the Shorian heroic epics. These beliefs and practices about the transitional periods of Shorian Turks have been formed thanks to experiences of the centuries. It is possible to comprehend the mentality and the culture of Shorian Turks in these epics. Many beliefs and traditions which come from past to present and which belong to the period before Islam, have kept living in our traditions. The beliefs and practices of Shorian Turks contain the overtones of historical culture. Ancient Turkish riligion, Shamanism and Turkish mythology underlie the present beliefs and practices. The Shorian heroic epics which have not been investigated in details yet, have the vital importance for Turkish literature thanks to mythological and folkloric items of them

PDF

___

AÇA, Mehmet. (2000). “Köne Epos’ (Arkaik Destan) Kavramı ve Türk Halk Hikâyelerindeki ‘Âşıklara Mahsus Evlilik’ Konusunun Kaynaklarından ‘Alplara Mahsus Evlilik”. Millî Folklor, 47, 11-21.
AKMAN, Eyüp. (2009). Kastamonu’da Ölümle İlgili Âdet ve İnanışlar. Folklor/Edebiyat, 59, 191- 196.
ARTUN, Erman. Tekirdağ Halk Kültüründe Geçiş Dönemleri Doğum-Evlenme-Ölüm. http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/artun_tekirdag_evlenme.pdf.
BAŞÇETİNÇELİK, Ayşe. (2001). Karaisalı ve Çevresinde Doğum, Evlenme, Ölüm. Kuvayı Milliye Şenlikleri Dünden Bugüne Karaisalı 29-30 Mart 2001, 2-18. http://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/bascetincelik_karaisali.pdf.
BAYDEMİR, Hüseyin. (2009). Özbekistan’da Ölüm Âdetleri. TURKISH STUDIES-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308- 2140 (Prof. Dr. AHMET BURAN ARMAĞANI), Volume 4/8 Fall 2009, www.turkishstudies.net, Doi Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.971, p. 662- 683.
BURCU, Esra; Emel AKALIN. (2008). Ölüm Olgusu Üzerine Sosyolojik Tartışmalar. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Prof. Dr. M. Cihat Özönder’in Anısına, 8, 29-54.
ÇETİN, Cengiz. (2008). Türk Düğün Gelenekleri ve Kutsal Evlilik Ritüeli. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 48, 111-126.
ÇIBLAK, Nilgün. (2002). Anadolu’da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratikler. Türk Kültürü, 474, 605-614.
DIYKANBAYEVA, Mayramgül. (2009). Kırgız Türklerinde Ölüm. Millî Folklor, 82, 89-97. ERGÖNENÇ AKBABA, Dilek. (2008). Nogay Türklerinde Ölüm ile İlgili İnançlar ve Ağıtlar. Millî Folklor, 80, 77-84.
ERGÖNENÇ AKBABA, Dilek; Hasan BENLİ. (2011). Anadolu’da ve Kuzey Kafkasya’da Yaşayan Nogay Türklerinde Doğum Sonrası İnançlar. Gazi Türkiyat Dergisi, 9, 87-100.
ERGUN, Metin. (2006). Şor Kahramanlık Destanları. Ankara: Akçağ Yayınları.
KALAFAT, Yaşar. (2010). Göklen Türkmenleri (=Türkmenistan) Halk İnançlarındaki Ölüm Temasına Dair Bazı Karşılaştırmalar. TÜBAR, XXVIII, 219-229.
KAPLAN, Mehmet. (2005). Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 3, Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
KARAASLAN, Mehmet. (2011). Kaşkay Türklerinde Doğum Çevresinde Gelişen İnanç ve Pratikler. TURKISH STUDIES-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140 (PROF. DR. RAMAZAN KORKMAZ
ARMAĞANI), Volume 6/3 Summer 2011, www.turkishstudies.net, Doi Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.2382, p. 1435-1448.
ÖGER, Adem. (2012). Uygur Türklerinin Doğum Âdetleri. TURKISH STUDIES-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308- 2140 (PROF. DR. FĠLĠZ KILIÇ ARMAĞANI), V o l ume 7 / 1 Wi n t e r 2 0 1 2, www.turkishstudies.net, Doi Number :http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3097, p. 1679- 1694.
ÖLMEZ, Filiz Nurhan; Sultan SÖKMEN. (2012). Isparta-Gönende Geçmişten Günümüze Evlenme Adetleri. Millî Folklor, 95, 333-344.
SAĞOL, Gülden. (2002). Destanlarda Evlilik. Yeni Türkiye Türkoloji ve Türk Tarihi Araştırmaları Özel Sayısı III, 45, 264-288.
SAĞOL, Gülden. (2004). Destan Kahramanlarının Evlenmek İçin Göstermek Zorunda Oldukları Hünerler. Journal of Turkısh Studıes-Türklük Bilgisi Araştırmaları Günay Kut Armağanı- III, 28/I, 301-310.
SELÇUK, Ali. (2004). Tahtacıların Doğum ile İlgili İnanç ve Uygulamalarına Fenomenolojik Bir Yaklaşım. TÜBAR, XVI, 163-180.
SİPAHİOGLU, Hülya S. (1998). Manas Destanı’nda Evlenme Adetleri ve Günümüze Akisleri. Folkloristik Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara: 439-448.