ÖZBEKÇE HÂL EKLERİNİN FİİLLERE BAĞLANMA DURUMLARI

Bu makalede Özbekçedeki hâl eklerinin fiillere bağlanma durumu incelenmiştir. Fiile bağlanacak hâl eklerinin hangi şartlara/özelliklere göre fiillere bağlandığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Hâl ekleri isim ve fiiller arasında her türlü işlekliği sağladığı için diğer çekim eklerinden farklı bir konumu vardır. Hâl ekleri isimler ile isim soylu kelimelerin; isimler ile fillerin çok değişik görev ve fonksiyonlarla ilişkiye girmesini sağlayan çok önemli bir gramer kategorisidir. İsim ve fiil arasında teklik- çokluk, iyelik, şahıs, zaman vb. açılardan bir uyum gerekir. Yoksa iki unsur arasındaki ilişki eksik veya belirsiz olur. Bir başka deyişle, fiile bağlanacak unsurun bazı şartları haiz ve bazı özelliklere sahip olması gerekmektedir. Hâl kategorisi bakımından fiillerin kendine bağlanacak isimlerden zorunlu olarak talep ettiği bu şart ve özellikleri biz “istem” diye adlandıracağız. Hâl ekleri fonksiyon olarak ismi isme, ismi edata da bağlayabilir; ama biz konumuz gereği ismi fiile bağlayan hâl ekleri üzerinde duracağız. Daha açık bir ifadeyle Özbek Türkçesinde fiillerin kendine bağlanacak isimden hangi hâl ekini talep ettiğini ortaya koyarak bunları başlıklar halinde tasnif edeceğiz. Özbek Türkçesi gramerinde, hâl ekleri yalın hâl, ilgi hâli, yükleme hâli, yönelme hâli, bulunma hâli, çıkma hâli, vasıta hâli, eşitlik-benzerlik hâli, yön gösterme hâli, sınırlama hâli olmak üzere on başlık altında incelemiştir. Zikredilen hâl kategorileri on tane olmakla birlikte ilgi hâli kategorisi sadece isimler arası münasebet kurduğu için çalışmamıza dâhil edilmemiştir. Çalışmamızda ayrıca yalın hâl tabiri de kullanılmamıştır. Hâl eki almış fiiller, çalışmamızda “istemli” şeklinde tanımlanırken; hâl eki almamış olanlar “istemsiz” biçiminde tanımlanacaktır.

THE SITUATIONS OF ATTACHMENT OF THE CASE SUFFIXES TO VERBS IN UZBEK TURKIC

In this article the circumstances that govern the attachment of case suffixes to verbs in Uzbek are examined. The conditions under which the case suffixes attach to the verbs are studied. Case suffixes have a much more important position than the other suffixes because they provide all kinds of functions between names and verbs. The case endings, which include names and noun words; are important grammatical categories that allows names and phrases to be associated with various tasks and functions. The case category between verb and noun requires a harmony from the perspective of single-plural, possessive, subject and time. Otherwise, the relationship between two elements will be weak or ambiguous. In other words, the element which will be connected to the verb must have certain conditions and specialties. We are going to name the condition and specialty which require verbs to be connected to themselves from the perspective case category valence. The case suffixes can bind a noun to a noun, a noun to a preposition; but we will dwell on the suffixes that link a name to another name. More precisely, we will classify them under several heading by showing which the case suffixes the verbs demand from the nouns that connect to them in Uzbek. In the Uzbek Turkic grammar, the case suffixes have been reviewed under ten chapters which include accusative, locative, dative, ablative, instrumental, equative, limitative and directive. Even though there are ten case categories which have been mentioned, genitive case, relating only between nouns, is not included in our study. In this article, nominative case is also disregarded to keep the focus clear. Verbs which have case suffixes are named valence and other verbs which do not have case suffixes are not named unvalence.

PDF

___

Atacık, Dursun Ahmet (2008), Türkiye Türkçesinde İstem (Valenz), Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Basılmamış yüksek lisans tezi], İstanbul.
Berdak, Yusuf- Tulum, Mehmet Mahur (1994), Özbekistan Türkçesi-Türkiye Türkçesi, Türkiye Türkçesi-Özbekistan Türkçesi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
Bilveren, Tuğba (2015), Özbekçe ve Türkiye Türkçesinde Fiil- Tamlayıcı İlişkisi, Turkish Studies- International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/8 Spring 2015, p. 669-680, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8184, ANKARA-TURKEY
Biray, Himmet (1999), Batı Grubu Yazı Dillerinde İsim, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Börekçi, Muhsine (2007), “Türkçede Hâl Eklerinin İşlevsel Olarak Değerlendirilmesi Üzerine Bir Deneme,” IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, C. I, s. 245-276, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Buran, Ahmet (1996), Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Coşkun, Volkan (1997), “Tarihî Türk Lehçeleri ve Özbek Türkçesinde Zaman ve Mekânda Sınırlama Görevi Üstlenen Yapılar” [2000] Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 429-438.
Coşkun, Volkan (2000), Özbek Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Çimen, Feyzi (2009), Özbek Türkçesinde İstem (Valenz), Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Basılmamış yüksek lisans tezi], İstanbul.
Demiez Güneri, Aysun (2007), Yeni Uygur Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Basılmamış doktora tezi], Ankara.
Eraslan, Kemal (2000), “Eski Türkçede Yönelme (Dativ) Hâli Ekinin Yapı, Fonksiyon ve İfadeleri,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C 29, s. 67-76, İstanbul.
Gümüşatam, Gürkan (2014), “Türkiye Türkçesi Ağız Sözlüklerinin Hazırlanmasında İstem (Valenz) Verilerinin Gerekliliği Üzerine”, Turkish Studies-Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/6 Spring 2014, p. 419-439, ISSN:1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.6975, ANKARA-TURKEY
Kahraman, Tahir (1996), Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Kononov, A. Nikoloevich (1960), Grammatika Sovremennogo Uzbekskogo Literaturnogo Yazıka, Izd-vo Akademi nauk SSSR, Moskva.
Korkmaz, Zeynep (1958), “Türk Dilinde -ça Eki ve Bu Ek İle Yapılan İsim Teşkilleri Üzerine Bir Deneme,” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, [1958], s.41-68, Ankara.
Mirtaciyev, M. M (2007), Özbek Tilidegi Fe’l Valentlikleri, Taşkent.
Öz, Aynur (1996), “Özbek ve Türk Tilleride Tüşüm Kelişigi”, Milliy Mustakillik Til ve Edebiyat Meseleleri, İlmiy İşler Toplamı, s. 105-110, Taşkent.
Özbek Tilining İzahli Lügati I-II (1981), Moskova.
Özbek Tilining İzahli Lügati I-V (2008), Taşkent.
Özkan, Abdurrahman (2011), “Eski Anadolu Türkçesindeki Bazı Fiillerin Hal Ekli Tamlayıcıları ve Bu Tamlayıcılarda Zaman İçinde Görülen Değişiklikler”, Turkish Studies-Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 521- 532, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1869, ANKARA-TURKEY
Özkan, Nevzat (2001), “Hâl Eki Kalıplaşması ve Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme” İlmi Araştırmalar, S. 12, s.153-165, İstanbul.
Özsoy, Nasrullah (1993), Eski Anadolu Türkçesinde Hâl Eklerinin Fiillerle Münasebeti, [Basılmamış doktora tezi], İstanbul.
Öztürk, Rıdvan (1994), Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Öztürk, Rıdvan (1997), Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Şahin, Erdal (2003), Tarihî ve Modern Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri [Basılmamış doktora tezi], İstanbul.
Sev, Gülsel (2007), Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri, Akçağ Yayınları, Ankara.
Uğurlu, Mustafa (2001), “Türk Lehçelerinin Aktarımında Valenz Sözlüklerinin Önemi” Doğu Akdeniz Üniversitesi Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri [1999], Gazimağusa.
Uzunboy, Hilal (2008), Türkmen Türkçesinde İstem (Valenz), Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Basılmamış yüksek lisans tezi], İstanbul.
Yaman, Ertuğrul (2000), Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Yaman, Ertuğrul (2007), “Özbek Türkçesinde Tamlayıcı-Fiil İlişkisi ve Bazı Hâl Eklerinin Farklı Kullanımları” IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, C. II, s.1907-1920, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Yılmaz, Şeref (1998), “Durum Eklerinin Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki Şekilleri,” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, [Bahar], S. 5, s. 445-447, Ankara.