ON BEŞİNCİ YÜZYIL ANADOLUSUNDA BİR ZEYNİ DERVİŞİN YOLCULUĞU: ŞEYH MEHMED ÇELEBİ VE DİVANI (HIZIR-NÂME)

Eğirdir Zeyni tekkesi postnişini Şeyh Mehmed Çelebi tarafından yazılmış olan Divân-ı Şeyh Mehmed Çelebi/Divân-ı Şeyh Muhyiddin (880/1476) akademik çalışmalarda Hızır-nâme adıyla tanınmaktadır. Seksen Türkçe şiirden oluşan bu eser, bir gazi-dervişin Hızır'ın himmeti sayesinde yaptığı miraç yolculuğu ile Kafdağı gibi mitolojik yerlere ve dünyanın çeşitli bölgelerine yaptığı yolculuklardan bahseder. Ayrıca, tasavvuf ve gaza yazınının önemli bir ismi olan Hacı Bektaş da bazı şiirlerde dikkat çekici bir rolle karşımıza çıkar. Özellikle anlatıcı-şair konumunda olan gazi-dervişi Osmanlı ordusunun başına geçirdiği şiirlerde anlatının genelini etkileyen belirleyici bir role sahiptir. Hızır-nâme'yi oluşturan şiirler bir bütün olarak okunduğunda iki temel özellik öne çıkar. Bunlardan birincisi dervişin Hızır ile birlikte gerçekleştirdiği miraç yolculuğudur. Diğeri ise bu yolculuğun otobiyografik bir tarzda, birinci şahıs anlatıcı tarafından anlatılıyor olmasıdır. Bu iki özellik ile Hızır-nâme yazıldığı dönemdeki diğer Türkçe eserlerden belirgin bir biçimde ayrılır. Bu kısa makalede Hızır-nâme'yi döneminin diğer eserlerinden ayıran özellikleri ile Eğirdir bölgesi arasındaki ilişki üzerinde durulacak ve yazıldığı yerin tarihsel, kültürel ve bölgesel koşullarının Hızır-nâme üzerindeki biçimlendirici etkisine dikkat çekilecektir. Eğirdir uzun yıllar Osmanlılar ve Karamanoğulları arasında bir sınır bölgesi olarak kalmıştır. Ayrıca Eğirdir, Anadolu tasavvufunun önemli eğitim merkezlerinden birisi olan Sadreddin Konevî Dergâhı Kütüphanesi'nin bulunduğu Konya'ya oldukça yakın bir konumdadır. Bu hem birbirinden farklı hem de birbirini tamamlayan bölgesel şartların birlikteliği Hızır-nâme'yi oluşturan şiirlerin içeriğini de bu doğrultuda şekillendirmiştir. Bu şiirlerde Anadolu'da gelişen ve zenginleşen gaza ve tasavvuf edebiyatı ile merkezi Konya olan ve İbnü'lArabî ve takipçilerinin etrafında oluşmuş olan külliyatın izleri bir arada yer alır. Bu birliktelik sembolik bir biçimde Hızır ve Hacı Bektaş'ın şiirlerdeki konumlarında ve rollerinde gözlemlenebilir. Ayrıca, dikkat çekici bir biçimde, şair eser boyunca iki ayrı mahlas kullanır ve her şiirin sonunda bu mahlaslardan birisine, bazı şiirlerde ise ikisine birden yer verir. Birisi Türkçe ve diğeri Arapça olan bu mahlaslar da -Dolu ve Muhyiddin- benzer şekilde, yolları Eğirdir bölgesinde kesişen farklı yazın geleneklerinin ve sözlü anlatıların temsilcileri olarak okunabilirler

THE JOURNEY OF A ZEYNI DERVISH IN FIFTEENTH CENTURY ANATOLIA: ŞEYH MEHMED ÇELEBİ AND HIS DIVAN (HIZIR-NÂME)

The Divan-ı Şeyh Muhyiddin/Divan-ı Şeyh Mehmed Çelebi (880/1476), written by Şeyh Mehmed Çelebi who was a sheikh at the Zeyni dervish lodge in Eğirdir, is known as the Hızır-nâme (Book of Khidr) in scholarship. The work consists of eighty poems which narrate the travels of a warrior dervish figure in the heavenly realm and to various territories on Earth under the guidance or the spiritual blessing (himmet) of Khidr. Another important figure of Ottoman sufism, Hacı Bektaş, also plays a prominent role in some sections of the narrative, especially as he appoints the warrior dervish, who is the poetnarrator, the head of the Ottoman army. There are two prominent features in the Hızır-nâme. The first one is the ascension (miraj) journey of the dervish accompanied by Khidr, and the second one is the narration of this journey in an autobiographical style; that is, by a first-person narrator. Both features distinguish the Hızır-nâme from other Turkish works of its time. This short article will focus on the links between the intrinsic features of the Hızır-nâme and the region of Eğirdir, and will point out the historical, cultural and regional aspects of Eğirdir which apparently had an influence on the textual features of the Hızır-nâme. Eğirdir stayed as a border-zone between the Ottomans and the Karamanids for many years. Also, Eğirdir was in the vicinity of Konya, therefore in the vicinity of the Konevi Library, one of the most important education centres for dervishes at that time. Togetherness of these two regional conditions, which differ from and complement each other simultaneously, has shaped the content of the poems in the Hızır-nâme accordingly. The poems include both the traces of epics and mystical literature that have developed in Anatolia and the works of Ibn ‘Arabi and his followers. This togetherness can also be traced in the roles and portrayals of Khidr and Hacı Bektaş in the poems. Also, intriguingly, the poet uses two pennames throughout the text and at the end of each poem he mentions his penname. In some poems he mentions both of his pennames. These pennames, one of Arabic origin, Muhyiddin, and one of Turkish origin, Dolu, can be read as representing the abovementioned written sources and oral narratives, which co-existed in Eğirdir in the fifteenth century

PDF

___

Akar, Metin (1987). Türk Edebiyatında Manzum Mirac-nameler. Ankara: Kültür Bakanlığı.
Akkaya, Veysel (2010). “Bir İbn Arabi Takipçisi: Şemsüddin İsmail b. Sevdekin.” Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 25: 251-259.
Ali, Mukhtar H. (2012). Foundations of Islamic Mysticism: Qaysari’s Introduction to Ibn ‘Arabi’s Fusus al-hikam – A Parallel English-Arabic Text. Milton Keynes: Spiritual Alchemy Press.
Alay, Zehra (2005). “Muhyiddin Çelebi’nin Hızır-namesi (İnceleme-Metin).” Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi, Konya.
Alpay Tekin, Gönül (1991). “Feyzi Çelebi’nin Şem‘ u Pervanesi.” Türklük Bilgisi Araştırmaları (TUBA)/Journal of Turkish Studies (JTS) 15: 1-157.
Alpay Tekin, Gönül (1991). “Turkish Literature.” Islamic Spirituality. Ed. Seyyed Hossein Nasr. New York: The Crossroad Publishing Company. 350-361.
Alpay Tekin, Gönül (1995). “Fatih Devri Türk Edebiyatı.” İstanbul Armağanı I – Fetih ve Fatih. Haz. Mustafa Armağan. İstanbul. 161-235.
Altınok, Baki Yaşar (2007). Hızırname – Alevi Bektaşi Adab ve Erkanı (Buyruk). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Altunmeral, Mehmet (2013). “Hızırname’de Eğirdir ve Eğirdirli Veliler.” Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2: 504-512.
Ateş, Süleyman (2002). “Kutub”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 26: 498-499.
Bakırer, Ömür ve Suraiya Faroqhi (1975). “Dediği Dede ve Tekkeleri.” Türk Tarih Kurumu Belleten 155: 447-471.
Bardakçı, Mehmet N. (2008). Eğirdir Zeyni Zaviyesi ve Şeyh Mehmed Çelebi Divanı. Isparta: Eğirdir Belediyesi.
Bayram, Mikail (2002). “Sadru’d-Din Konevi Kütüphanesi ve Kitapları.” Türkler VII: 892-898.
Bayram, Fatih (2008). “Zaviye-Khankahs and Religious Orders in the Province of Karaman: The Seljukid, Karamanoğlu and the Ottoman Periods, 1200-1512.” Doktora Tezi. Bilkent Üniversitesi, Ankara.
Bulut, Muhammet Ali (2003). “Eğridirli Şeyh Mehmet Dede Sultan’ın Hızırname’si.” Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
Chowdhury, A. B. M Habibur Rahman (1973). “Three treatises on the theme of al-Isra’ wa’lmi‘raj: being an edition of Ibn ‘Arabi’s Kitab al-isra’ ila al-maqam al-asra, Ibn Sawdakin’s Kitab al-najat, and al-Ghaiti’s Kitab al-ibtihaj.” Doktora Tezi. SOAS, 1973.
Çelebi, İlyas (1996). “Gayb.” TDVİA 13: 404-409.
Darling, Linda T. (2000). “Contested Territory: Ottoman Holy War in Comparative Context.”Studia Islamica 91: 133-163.
Dedes, Yorgos (1996). The Battalname, An Ottoman Turkish Epic Wondertale. Introduction, Turkish Transcription, English Translation and Commentary. Cambridge, MA: Harvard University.
Demirli, Ekrem (2008). Nazari Tasavvufun Kurucusu, Sadreddin Konevi. İstanbul: İSAM Yayınları.
Develi, Hayati (1998). “Eski Türkiye Türkçesi Devrine Ait Manzum Bir Mirac-name.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 28: 81-228.
DeWeese, Devin (2012a). “A Neglected Source on Central Asian History: The 17th Century Yasavi Historiography.” Studies on Sufism in Central Asia. Surrey: Ashgate Publishing. I II: 38-50.
DeWeese, Devin (2012b). “Sacred Places and ‘Public’ Narratives: The Shrine of Ahmad Yasavi in Hagiographical Traditions of the Yasavi Sufi Order, 16th-17th Centuries.” Studies on Sufism in Central Asia. Surrey: Ashgate Publishing. X: 353-376.
DeWeese, Devin (2012c). “The Masha’ikh-i Turk and the Khojagan: rethinking the links between the Yasavi and Naqshbandi Sufi traditions.” Studies on Sufism in Central Asia. Surrey: Ashgate Publishing. VI: 180-207.
Erturan, Elif (2009). “Muhyi’d-din Çelebi’nin Hızır-name Adlı Mesnevisi (Dil İncelemesi-MetinSözlük)”. Yüksek Lisans Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
Erünsal, İsmail E. (2015). Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. İstanbul: Timaş Yayınları.
Franke, Partrick (2000). Begennung mit Khidr. Beirut: Orient Instutute der DMG.
Gölpınarlı, Abdülbaki (2013). Yunus Emre: Hayatı ve Bütün Şiirleri. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
Gruber, Christiane (2005). “The Prophet Muhammad’s Ascension (Mi‘rāj) in Islamic Art and Literature, ca. 1300-1600.” Doktora Tezi, University of Pennsylvania, 2005.
Gruber, Christiane (2010). The Ilkhanid Book of Ascension: A Persian-Sunni Devotional Tale. London; New York: I. B. Tauris Publishers.
Gülşehri (1955). Gülschehris Mesnevi auf Achi Evran, den Heiligen von Kirschehir und Patron der türhischen Zünfte. Franz Taeschner. Wiesbaden: F. Steiner.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddin (2013). Fusûsu’l-Hikem. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
İnalcık, Halil (2005). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
İz, Fahir (1974-1984). Saltukname. Cambridge, MA: Harvard University.
Kafadar, Cemal (1995). Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State. Berkeley: University of California Press.
Karaduman, Ruken (2004). “Eğridirli Şeyh Muhiddin Dolu ‘Hızırname’.” Yüksek Lisans Tezi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
Karamustafa, Ahmet T. (2005). “Yesevîlik, Melâmetîlik, Kalenderîlik, Vefâîlik ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu.” Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. Ed. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 61-88.
Kartal, Ahmet (2009). “Keramat-ı Ahi Evran Mesnevisi Üzerine Notlar.” Divan Edebiyatı Araştırma Dergisi 2: 223-242.
Kartal, Ahmet (2014). Doğu’nun Uzun Hikâyesi. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
Kastritsis, Dimitris (2007). The Sons of Bayezid: Empire Building and Representation in the Ottoman Civil War of 1402-13. Leiden; Boston: Brill.
Kastritsis, Dimitris (2010). Bayezid’in Oğulları: 1402-1413 Osmanlı İç Savaşında İmparatorluk İnşası ve Temsil. İstanbul: Kitap Yayınevi.
Kocatürk, Vasfi Mahir (1964). Türk Edebiyatı Tarihi: Başlangıcından Bugüne Kadar Türk Edebiyatının Tarihi. Ankara: Edebiyat Yayınevi.
Kocaer, Sibel (2015). “The Journey of an Ottoman Warrior Dervish: The Hızırname (Book of Khidr) Sources and Reception.” Doktora Tezi. SOAS, 2015.
Kofoğlu, Sait (2006). Hamidoğulları Beyliği. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Konevî, Sadreddin (2012). Fusûsu’l-Hikem’in Sırları. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık.
Köprülü, Mehmed Fuad (2005). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçay Yayınları.
Köprülü, Orhan F. (1988). “Abdal”. TDVİA 1: 61-62.
Kuru, Selim S. (2010). “Pious Journey, Sacred Desire: Observations on the Mi’raj in Early Anatolian Turkish Verse Narratives.” The Prophet’s Ascension: Cross-Cultural Encounters with the Islamic Mi’raj Tales. Ed. Christiane Gruber and Frederick Colby. Bloomington: Indiana University Press. 192-205.
Kut, Günay (1998). “Anadolu’da Türk Edebiyatı.” Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. İstanbul: IRCICA. 21-68.
Kut, Günay (2004). “Osmanlı (Batı Oğuz) Sahası: Erken Dönem (1200-1512) Nazım.” Türk Dünyası Ortak Edebiyatı 4. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. 304-564.
Kut, Günay (2012). ‘Acaibü’l-mahlukat ve Garayibü’l-mevcudat. İstanbul: Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı.
La-Shay, Hussein ve Negahban Farzin (2014). “Abdal.” Encyclopaedia Islamica. Brill Online.
Lewisohn, Leonard (1997). “The Sacred Music of Islam: Sama’ in the Persian Sufi Tradition.” British Journal of Ethnomusicology 6/1: 1-33.
Lindner, Paul Rudi (1983). Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia. Bloomington: Indiana Univesity Press.
Lowry, Heath W. (2003). The Nature of the Early Ottoman State. Albany: State University of New York Press.
Morris, James Winston (1987). “The Spiritual Ascension: Ibn ‘Arabi and the Mir‘aj Part I.” Journal of the American Oriental Society 107: 629-652.
Morris, James Winston (1988). “The Spiritual Ascension: Ibn ‘Arabi and the Mir‘aj Part II.” Journal of the American Oriental Society 108: 63-77.
Ocak, Ahmet Yaşar (2008). “Hızırname.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 17: 417-419.
Ohlander, Erik S. (2012). “Mecca real and imagined: Texts, transregional networks, and the curious case of Baha’ al-Din Zakariyya of Multan.” Sufism and Society: Arrangements of the Mystical in the Muslim World, 1200-1800. London; New York: Routledge. 34-49.
Öngören, Reşat (2003). Alimlerin Gözdesi Bir Tarikat: Zeyniyye. İstanbul: İnsan Yayınları.
Öngören, Reşat (2010a). “Osmanlılar Döneminde Sema ve Devran Tartışmaları.” Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırmalar Dergisi 25: 123-132.
Öngören, Reşat (2010b). “Sühreverdiyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA) 38: 42-45.
Öztürk, Eyüp (2013). Velilik ile Delilik Arasında, İbnu’s-Serrac’ın Gözünden Muvelleh Dervişler. İstanbul: Kitap Yayınevi.
Öztürk, Rıdvan (2015). “Dediği Sultan Adı ve Bir Yerelleştirme Örneği: Dedegi-Dediği.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 74: 119-130.
Radtke, B. Ve J. O’Kane (1996). The Concept of Sainthood in Early Islamic Mysticism. Richmond, Surrey: Curzon Press.
Renard, John (2008). Friends of God: Islamic Images of Piety, Commitment and Servanthood. Berkeley: University of California Press.
al-Samarrai, Qassim (1968). The Theme of Ascension in Mystical Writings: A study of the theme in Islamic and non-Islamic mystical writings. Baghdad: The National Printing and Publishing.
Sarıkaya, Saffet (2007). “Hızırname’nin Bektaşiliğe Dair Malumatı ve Hızırname Çerçevesine Bektaşi Kültüründe Hızır İnancı.” 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni. Haz. Filiz Kılıç ve Tuncay Bülbül. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi.
Schimmel, Annemarie (1981). “Yunus Emre.” Yunus Emre and His Mystical Poetry. Indiana: Tulip Tree Publications. 59-85.
Şentürk Ahmet A. ve Ahmet Kartal (2004). Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları.
Şeyh Mehmed Çelebi. Divan-ı Muhyid-din [Divan-ı Şeyh Mehmed Çelebi Sultan], [Hızrname].
Tahrali, Mustafa (1999). “A General Outline of the Influence of Ibn ‘Arabi on the Ottoman Era.” Journal of the Muhyiddin Ibn ‘Arabi Society 26: 43-54.
Tatçı, Mustafa (1997). Yunus Emre Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Taşgın, Ahmet (2013a). “Dediği Sultan ve Menakıbı: Konya ve Çevresinda Alevi Bektaşi Ocaklarının İzleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 66: 213-230.
Taşgın, Ahmet (2013b). Dediği Sultan ve Menakıbı: Konya ve Çevresinde Ahmet Yesevi Halifelerinin İzleri. Çizgi Kitabevi.
Tekin, Şinasi (1989). “XIV. Yüzyılda Yazılmış Gaziliğin Tarikası ‘Gaziliğin Yolları’ Adlı Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni.” Türklük Bilgisi Araştırmaları (TUBA)/Journal of Turkish Studies (JTS) 13: 139-204.
Tekin, Şinasi (2001). “Türk Dünyasında Gaza ve Cihad Kavramları Üzerine Düşünceler [Başlangıcından Fetret Devrine Kadar].” İştikakçının Köşesi. İstanbul: Simurg Yayınları. 151-197.
Topaloğlu, Bekir (2013). “Veli.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 43: 24-25.
Tuncel, Metin (1994). “Eğridir.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 10: 494-495.
Uludağ, Süleyman (1991). “Baba.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 4: 365-366.
Uludağ, Süleyman (1994). “Dede.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 9: 76.
Uludağ, Süleyman (1995). “Erenler.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 11: 294-295.
Uludağ, Süleyman (2013). “Veli.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 43: 25-28.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1347/1929). Anadolu Kitabeleri. İstanbul: Devlet Matbaası.
Waines, David (2010). The Odyysey of Ibn Battuta. London: I.B. Tauris.
Woods, John E. (1999). The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire. Salt Lake City: University of Utah Press.
Yazar, Sadık (2012). Eğirdirli Münevver Bir Ailenin Hikâyesi: Şerîf Mehmed’in Menâkıb-ı Şeyh Burhâneddin’i. İstanbul: Okur Akademi.
Yiğitbaşı, Süleyman Sükûti (1972). Eğirdir-Felekâbad Tarihi. İstanbul: Çeltüt Matbaacılık.
Yıldırım, Nimet (2011a). Ardâvîrâfnâme. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Yıldırım, Rıza (2011b). “Rum’da Öksöğüyü Tutan Kimdi? Saltukname ve Hacı Bektaş Veli Velayetnamesi’nde Yer Alan Bir ‘Menkıbe’ye Göre Rum Erenleri.” Hitit Üniversitesi Hacı Bektaş Veli Araştırma ve Uygulama Merkezi, I. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri. II: 595-633.