Modern Azerbaycan edebiyatının kuruluş yıllarında Türkçe mes’elesi

Türkçenin edebî dil olarak kullanılması yönündeki gayret ve çalışmalar, tıpkı bizde olduğu gibi Azerbaycan kültür sahasında da sancılı bir seyir izlemiştir. Uzun yıllar Arap ve Fars etkisi altında kalan Azerbaycan edebiyatında XVII. yy‟da Molla Penah Vagıf ile başlayan halkçı yaklaşımlar, özellikle XIX. yy‟ın ikinci yarısından itibaren Ahundov, Zerdabî ve Şirvanî gibi isimlerle daha organize ve sistemli bir yapıya kavuşmuştur. Bununla birlikte Azerbaycan‟da ana dili kavramının daha yoğun bir Şekilde vurgulandığı dönem XX. yy.‟ın başlarıdır. Bu gelişmede Şüphesiz ki 1905 Manifestosu‟nun yarattığı hürriyetçi atmosferi fırsat bilerek harekete geçen “Maarifçiler”in rolü büyük olmuştur. Aynı dönemde edebî sahada da daha çok Molla Nasreddin grubunun temsil ettiği “halk dili” tezi ile, Füyûzat yazarlarının savunduğu “İstanbul Türkçesi” tezi ekseninde yaşanan “edebî dil” tartışmaları, Azerbaycan Türkçesinin yabancı unsurlardan temizlenmesi yolunda önemli kazanımlar sağlamıştır.

The issue of Turkish during the initial years of modern Azerbaijani literature

Efforts and endeavours towards using Turkish as the language of literature in Azerbaijan were arduous and painful as in Turkey. Populist approaches starting with Molla Penah Vagıf in the 17th c. and particularly the efforts of Ahundov, Zerdabi and Şirvani in the second half of the 19th c. afforded a more organised and systematic quality for Azeri literature, which was under the Arabian and Persian influence for many years. However it was not until the beginning of the 20th c. that we see an emphasis on the concept of mother tongue in Azerbaijan more extensively than before. Apparently the role and contribution of “Maarifçiler”, who were quick to work hard by taking advantage of the liberal atmosphere induced by the 1905 Manifest, was important. The period witnesses a debate between “public language” supported by Molla Nasreddin group and “Istanbul Türkçesi” supported by writers of Füyuzat as to what the language of literature should be. Such discussions and works contributed to the elimination of foreign elements in Azerbaijani Turkish.

PDF

___

Abbas Sehhet, Eserleri II, (Meqaleler, Tercümeler), Azerbaycan Dövlet Neşr., Bakı-1976, s. 7-9,34.
Abbas Sehhet, Seçilmiş Eserleri, Lider Neşr., Bakı- 2005.
Abbas Zamanov, Abdulla Şaiq, Birleşmiş Neşr. Metb., Bakı-1956.
Abdulla Şaiq, “Yazıçılarımızın ve Dilçilerimizin Şeref İşi”, Edebiyyat ve İncesenet Qezeti, III. International, Bakı-24 Aprel 1944.
Abdulla Şaiq, Eserleri IV, (Haz: Kamal Talıbzade), Azer Neşr., Bakı, 1977.
Abdulla Şaiq, Eserleri V (Haz: Kamal Talıbzade), Yazıçı Neşr., Bakı, 1978.
ABDULLAYEVA Tarane, Molla Nasreddin Dergisinin Azerbaycan Şiirine Katkıları, (Basılmamış Doktora Tezi, Danışman. Prof Dr. Fikret Türkmen), Ege Üniversitesi TDAE, İzmir-2005.
AĞAFERİ Zeynalov, “Keçen Esrin 90. İllerinde Azerbaycan Dövr-i Matbuatı Uğrunda Mübarize”, XX. Esr Azerbaycan Edebiyatı Meseleleri, Elm Neşr., Bakı-1979.
AKPINAR Yavuz, Azerî Edebiyatı Araştırmaları, Dergâh, İstanbul-1994.
Anar-Yavuz Akpınar, Bin Yılın Yüz Şairi, KB, Ankara-2000.
ARAT Reşit Rahmeti, “Matbuat”, İslâm Ansiklopedisi, MEB., c.7, Eskişehir 1997.
ASLAN Haver, “Azerbaycan‟da Dil Islahatının İlk Öncüleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, Kazancı Matbaacılık Sanayi, İstanbul-1983, s.125-134
CAFEROĞLU Ahmet, “Azerbaycanda Maarif Hareketleri”, Türk Kültürü, Nu: 18, Ankara-1964, s.131-136
CAFEROĞLU Ahmet, “Azerbaycan Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, TKAE, Ayyıldız Matb., Ankara -1976, s. 465-483
Celil Memmedquluzade, Eserleri III (Haz: Eziz Mirehmedov- Turan Hesenzade) Azerbaycan Dövlet Neşriyatı, Bakı-1984.
DEVLET Nadir, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917), TTK, Ankara-1999.
DİLBAZİ Mirvarid, “Xatirelerde Yaşayan İnsan”, Azerbaycan (Azerbaycan Yazıçılar İttifaqının Aylık Edebî-Bediî Jurnalı), Bakı ġeheri Kommunist Neşr. Metb., Bakı-7 İyul 1981, s.131-135.
DURMUŞ Mitat, “Azerbaycan Sahası Türk Edebiyatında İlk Süreli Yayın Faaliyetleri ve „Molla Nesreddin Dergisi‟, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/7 Fall 2008, s. 353-363 (http://turkishstudies.net/ E.T: 10.12.2011)
ELİYEV Kamran, XX Esr Azerbaycan Romantiklerinin Edebî- Nezerî Görüşleri, Elm, Bakı- 1985.
ERCİLASUN Ahmet Bican, “Azerbaycan Türkçesine Dair”, Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Akçağ, Ankara-1997, s. 281-289
EROL Ali, Azerbaycan Şiirinde Romantizm (1905-1917), Azerbaycan Kültür Derneği Yay., İzmir -2007.
GEDİKLİ Fethi-Yusuf Gedikli, Çağdaş Azerî Şiiri Antolojisi Burçak Yay., İstanbul-1983.
Hesenbey Melikzâde Zerdabî, “Açıq Mektub”, Heyat Qezeti, No: 35, Bakı-14.2.1906.
KÂZIMOĞLU Samir, Türk Toplulukları Edebiyatı I, Ecdâd Yay., Ankara-1994.
KÂZIMOĞLU Samir, “Azerbaycan‟da Latin Alfabesine Geçiş Tarihinden”, Anayurttan Atayurda Türk Dünyası, Kültür Bakanlığı C.2, Ankara-0cak 1994, s. 91-98
KIRIMER Cafer Seydahmet, Gaspıralı İsmail Bey (Haz: Ramazan Bakkal), Avrasya Bir Vakfı Yayınları-2, Ġstanbul-1996.
Mehemmed Hadi, Seçilmiş Şe’rler, Yazıçı, Bakı-1980.
Memmed Cefer, Seçilmiş Eserleri II, Çinar Çap, Bakı-2003.
MEMMEDOV Memmed (Haz.), XX. Esr Azerbaycan Poeziyası, Yazıçı, Bakı-1988.
MEMMEDOV Nadir (Haz.), M.F Axundov Meqaleler Mecmuesi, Azerbaycan CCP Elmler Akademiyası Neşr., Bakı-1962. s. 188-202
Mir Celâl, Azerbaycan’da Edebî Mektebler (Haz: Tehsin Mütellimov), Bakı- 2004.
Mirza Ali Ekber Sabir; Hophopname, (Haz: Hamid Mehemmedzâde) Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Azerneşr, Bakı-1962 217.
SEMEDLİ Elza, “XX. Yüzyılda Ortak Türk Dili Çalışmalarında Ali Bey Hüseynzade‟nin Rolü”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009, s. 1986-1995 (http://turkishstudies. net/ E.T:09.01, 2011).
SÜLEYMANLI Mübariz, “Mehmed Emin Resulzade‟nin Medeniyet Konsepsiyasında Dil Amili”, Filoloji Araşdırmaları 17. Kitab, Elm, Bakı-2002. s.120-127.
SWİETOCHOWSKİ Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, (Çev: Nuray Mert), Ġstanbul-1988.
TALIBZADE Kamal, Azerbaycan Edebî Tenqidinin Tarixi (1800-1920-ci İller) Maarif NeĢr., Bakı-1981.
TÜRKEKUL Mustafa Hakkı, Azerbaycan Türk Şairi Hüseyin Cavid (Doğumunun 80 yıllığı münasebetiyle), Azerbaycan Gençlik Derneği Yayınları-S.1, İstanbul 1963.
UYGUR Erdoğan, Füyûzat ve Molla Nasreddin Dergilerinde Edebî Dil Tartışmaları” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, AÜ, C.4, S.4, Ankara-Aralık 2007, s. 53-64
UYGUR Erdoğan, “Azerbaycan Matbuatında Füyuzat Dergisi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, AÜ, C.7, S.2, Ankara-Haziran 2010, s.150-176
XUDİYEV Nizami, Azerbaycan Edebi Dili Tarixi, Yargıcı Ofset, Ankara-1997.
YÖNTEM Ali Canip, “Yeni Dil Davası”, Yakın Tarihimiz, C.I, S.12, 1962, s.372.