KÂTİP ÇELEBİ'DE METAFİZİK YAHUT İLM-İ İLAHÎ

Kâtip Çelebi 17.yüzyıl İslam düşüncesinin en önemli temsilcilerinden birisidir. Çünkü o, din bilimleri yanında felsefe bilimleri ile meşgul olmuş, ayrıca felsefenin Osmanlıda eğitim öğretimden kaldırıldığını iddia etmiştir. O nedenle bu çalışma, Kâtip Çelebi'nin metafizik düşüncesine odaklanmakta, hareket noktası olarak ünlü eseri, 'Keşfüzünun' adlı eserini merkeze almaktadır. Metafizik bilindiği gibi teorik felsefe bilimlerden birisidir ve o nedenle metafiziği onlardan bağımsız ele almak mümkün değildir. Ayrıca metafizik eğitimde fizikten sonra yer almaktadır. O nedenle adı metafiziktir. Yazarımız Aristoteles'in metafizik'i ile Plotinos'un Theologia'sını ayırmaktadır. Hikmet ilmini anlatırken ona, teoloji (ilm-i ilâhî) ve evrensel ilim (ilm-i küllî) ve ilk felsefe (felsefe-i ûlâ) adlarını verir. Metafizik için ilk felsefe, ilm-i ilâhî ve çoğulu ilâhiyyât' kavramlarını kullanır. Çelebi'ye göre İlm-i ilâhî varlığı (el-mevcud) varlık olarak ele alır. Çelebi'nin felsefe tasnifi özünde Aristotelyen bir tasniftir. Çelebi'nin dayanağı Taşköprüzade ve İbn Sina'dır. Çelebi tarihsel açıdan felsefeyi Grek filozoflarıyla başlatır. Tercümelerle İslam'a aktarıldığından söz eder. İslam'daki varlığını, üç dönemde ortaya koyar. İbn Rüşd sonrası üçüncü dönemde, yani Fahr-i Razi ve sonrasında, birincisi sentez (ilm-i Kelam), ikincisi telhis yani özetlenmiş teorik felsefe bilimleri olmak üzere iki metafizik çizgi/gelenek devam eder. Teorik felsefe yazarımız için önemlidir. Çünkü Kelâm'ı bilim statüsüne sokan teorik felsefedir. Yine Osmanlıda ulemaya ün kazandıran felsefedir. Bir kâtip olarak Çelebi teorik felsefe bilimleriyle, özellikle astronomi'nin (ilm-i hey'et) alt disiplini Coğrafya ile uğraşmış, neticede felsefeyle ilgili iki hakikate ulaşmıştır

METAPHYSICS OR ILM AL-ILAHÎ ON KÂTİP ÇELEBİ

Katib Celebi is one of the most important representatives of 17thcentury Islamic thought. Because he is concerned about philosophical sciences in addition to religious sciences. He also claimed that philosophy was removed from education. Therefore, this study focuses on Katip Celebi's metaphysics thought centring his famous work 'Keşfüzzünun' as the starting point. As it is known, metaphysics is one of the theoretical sciences of the philosophy. Therefore, it is impossible to handle metaphysics independently. Also metaphysics comes after physics education. So its name is metaphysics. Our author, Katip Celebi, separates Aristotle's Metaphysica, and Plotinus's Theologiae. While describing wisdom science he names it, theologiae (ilm-i ilâhî) and universal knowledge (ilm-i küllî) and first philosophy (felsefe-i ûlâ). He usually uses the concepts 'the first philosophy (al-falsafa al-ûlâ)', 'ilm al-ilâhî' and its plural form 'al-ilâhiyyât' for metaphysics. According to Celebi ilm al-ilâhî investigates being qua being. Celebi's classification of philosophy is an Aristotelian classification in essence. Celebi's source is Tasköprüzade and Ibn Sina. With a historical perspective Celebi began the philosophy with the Greek philosophers. He states that it is transferred to Islam through translations. He exposes its presence in Islam in three periods. In the third period after Ibn Rushd, that is after Fahr al-Razi, continues two metaphysical lines/traditions. First of them is synthesis line (ilm alKalam), second one is summarized line (talhîs) of theoretical sciences of philosophy. Theoretical philosophy is important for our author. Because theoretical philosophy led theology to the status of sciences. Also the philosophy brings Ottoman ulema in reputation. As a clerk, Celebi dealt with theoretical philosophy of science especially with Geography is the sub-discipline of astronomy (ilm al-hay'at) and eventually reached two truths about philosophy

PDF

___

ALTAŞ, Eşref, Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sina Yorumu ve Eleştirisi, İz Yayıncılık, İstanbul 2009.
ALTINTAŞ, Hayranî, İbn Sînâ Metafiziği, KBY., Ankara 2002
ARİSTOTELES, Metafizik, çev.Ahmet Arslan, Giriş, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1996.
AYDIN, İ. Hakkı, Fârâbî’de Metafizik Düşünce, Bil Y., İstanbul 2000.
BAYRAKTAR, Mehmet, İslam Felsefesine Giriş, Ankara 1988.
BEDEVİ, Abdurrahman, Aristo ınde’l-arab, Kuveyt 1978.
BİRGÜL, Mehmet Şeyh Galipte Metafizik Buhran: Varlık-Yokluk ya da Ademden Ademe Varoluş, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Fall 2012, p. 1107-1116, Ankara-Turkey, ss. 1107-1116.
BOLAY, S. Hayri, Aristo Metafiziği ile Gazali Metafiziğinin Karşılaştırılması, Kalem Y., İstanbul 1980.
DRUART, Therese-Anne, Metafizik, ed.: Peter Adamson, Richard Taylor, İslam Felsefesine Giriş, çev.: M. Cüneyt Kaya, Küre Y., İstanbul 2007.
ERBAY, Nazire& ÖZBEK, Eren Mistik ve Metafizik Bağlamda Bir Yolculuk Üçlemesi: “Hüsn ü Aşk - Hacının Yolu - Simyacı” , Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1 Winter 2013, p. 1355- 1374, Ankara-Turkey, ss. 1355-1374.
ERKIZAN, H.Nur Beyaz, Aristoteles Yazıları Metafizik Ya Da İlk Felsefe Üzerine, Sentez, İstanbul 2012.
FAHREDDİN RAZİ, Kitabu’l-mebahisi’l-meşrikiyye fi ilmi’l-ilâhiyyât ve’tabiiyyat, Haydarabad 1343, c.1, 2.
GÖRKAŞ, İrfan, “Dövrədən fəlsəfi problemler: Katib Çələbini yeniden oxumaq”, Fəlsəfə və sosial elmlər elmi nəzəri jurnal, Bakı 2011, 2/32.
İBN HALDUN, Mukaddime, Hz.Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009, c.II, 6.Bölüm.
İBN NEDİM, el-Fihrist, Düzenleyen ve Notlandıran: Şeyh İbrahim Ramazan, Daru’l-Marifet, Beyrut 1994.
İBN RÜŞD, Tefsîru Mâ Ba’de’t-Tabî’a, nşr.: M. Bouyges, Beyrut 1973.
İBN RÜŞD, Metafizik Şerhi, çev.: M. Macit, Litera Y., İstanbul 2004.
İBN SİNA, “Uyunu’l-hikme”, Risaleler, çev.A.Açıkgenç&M.H.Kırbaşoğlu, Ankara 2004.
İBN SİNA, el-İlahiyyat, to pdf www.al-mostafa.com.
İBN SÎNÂ, Fî Mâhiyeti’l-Işk, çev. Ahmet Ateş, İstanbul 1953.
İBN SÎNÂ, Metafizik I-II, çev. Ekrem Demirli- Ömer Türker, Litera Y., İstanbul 2004.
İMAM GAZALİ, el-Mustasfa min ilmi’l-usul İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi, çev.Yunus Apaydın, Rey Yayıncılık, Kayseri 1994.
KARLIĞA, H. Bekir, “Muhammed b. Mübârekşah", DİA, İstanbul 2005, c.30, ss. 559-560.
KÂTİP ÇELEBİ, “Anu(li)tika”, Keşfüzzünun an esami’l-kütüb ve’l-fünun, (Mehmed Şerefeddin, Maarif Matbaası, İstanbul 1941), c.1.
KÂTİP ÇELEBİ, “İlmü’l-felsefiyyat”, Keşfüzzünun an esami’l-kütüb ve’l-fünun, (Mehmed Şerefeddin, Maarif Matbaası, İstanbul 1941), Daru ihyai’t-türasi’l-arabî, Beyrut-Lübnan, c.2.
KÂTİP ÇELEBİ, “İlmü’l-hikme”, Keşfüzzünun an esami’l-kütüb ve’l-fünun, (Mehmed Şerefeddin, Maarif Matbaası, İstanbul 1941), c.1; Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011, c.2.
KÂTİP ÇELEBİ, “İlmü’l-ilmi’l-ilâhî”, Keşfüzzünun an esami’l-kütüb ve’l-fünun, (Mehmed Şerefeddin, Maarif Matbaası, İstanbul 1941), Daru ihyai’t-türasi’l-arabî, Beyrut-Lübnan, c.1.
KÂTİP ÇELEBİ, “İlm-i coğrafya”, Keşfüzzünun an esami’l-kütüb ve’l-fünun, (Mehmed Şerefeddin, Maarif Matbaası, İstanbul 1941), Daru ihyai’t-türasi’l-arabî, Beyrut-Lübnan, c.1.
KÂTİP ÇELEBİ, “Kitabu’l-ilâhiyyât”, Keşfüzzünun an esami’l-kütüb ve’l-fünun, (Mehmed Şerefeddin, Maarif Matbaası, İstanbul 1941), Daru ihyai’t-türasi’l-arabî, Beyrut-Lübnan, c.3.
KÂTİP ÇELEBİ, “Kitabu’s-saluciyya”, Keşfüzzünun an esami’l-kütüb ve’l-fünun, (Mehmed Şerefeddin, Maarif Matbaası, İstanbul 1941), Daru ihyai’t-türasi’l-arabî, Beyrut-Lübnan, c.3.
KÂTİP ÇELEBİ, “Mukaddime”, Keşfüzzünun an esami’l-kütüb ve’l-fünun, (Mehmed Şerefeddin, Maarif Matbaası, İstanbul 1941), Daru ihyai’t-türasi’l-arabî, Beyrut-Lübnan, c.1.
KÂTİP ÇELEBİ, “Mizanu’l-hak fi ihtiyari’l-ehakk”, Mecmua-i Ulum, numra 2, 15 Zilhicce 1296; Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008.
KÂTİP ÇELEBİ, “Tecridü’l-kelam”, Keşfüzzünun, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, mebahisü’l-meşrikiyye”, Keşfüzzünun, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, c.4. c.1; “El-
KİNDİ, İlk Felsefe Üzerine (Fi’l-Felsefeti’l-Ûlâ), çev. M. Kaya, Kindî (Felsefî Risaleler), Klasik Y., İstanbul 2006.
KUTLUER, İlhan, “Hikmetü’l-işrak”, DİA, İstanbul 1998, c.17, ss.521-524.
KUTLUER, İlhan, “Cevher (el-cevher)”, DİA, İstanbul 1993, cilt 7, ss. 450-455.
KUTLUER, İlhan, “Kâtip Çelebi ve Bilimler: Keşfü’z-zünun’un Mukaddimesinde “el-ilim” Teriminin Kavranış Biçimleri”, Yitirilmiş Hikmeti Ararken, İz Yayıncılık, İstanbul 2011. .
KUTLUER, İlhan, Zorunlu Varlık, İz Y., İstanbul 2002.
MACİT FAHRİ, İslam Felsefesi Tarihi, çev.Kasım Turhan, İklim, İstanbul 1987.
MACİT FAHRİ, “The Subject-Matter of Metaphysics: Aristoilc and Ibn Sina (Avicenna)” Islamic Theology and Philosophy (ed. Micheal E. Marmura, New York 1984), Aristoteles ve İbn Sina, çev.Ö.Mahir Alper, notlar, 299-300.
MACİT, Muhittin, İbn Sînâ’da Doğa Felsefesi ve Meşşâî Gelenekteki Yeri, Litera Y., İstanbul 2006.
MACİT, Muhittin, İbn Sina'da Metafizik ve Meşşai Gelenek, Litera Y., İstanbul 2012.
MUSTAFA ŞEKİP, “Metafiğe Medhal”, Darulfünun İlahiyat Fakültesi, Evkaf Matbaası, Şehzadebaşı 1928, Sene 2, Sayı 9.
ÖZDEN, H. Ömer, İbn Sînâ-Descartes Metafizik Bir Karşılaştırma, Dergah Y., İstanbul 1996.
ROSS, David, Aristoteles, çev. Ahmet Arslan, vd., Kabalcı Y., İstanbul 2002.
ROSS, David, “Metafizik”, Aristoteles, çev.Ahmet Arslan, Kabalcı, İstanbul 2011.
SARIOĞLU, Hüseyin, “Kutbuddin Razi”, DİA, İstanbul, c. 34, ss. 485-487
SARITAŞ, Kamil, İskender Afrodisi ve Felsefesi, Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Gümüşhane 2012.
SÖZEN, Kemal, İbn Kemal'de Metafizik, Fakülte Yayınevi, Isparta 2001.
ŞULUL, Cevher, Kindî Metafiziği, İnsan Y., İstanbul 2003.
TAFTAZANİ, Kelam İlmi ve Akaidi (Şerhu’l-akaid), Hz.Süleyman Uludağ, İstanbul 1991.
TAŞKÖPRÜZADE Ahmed Efendi için bk.Mevzuatu’l-ulum, Tab.Ahmed Cevdet, İkdam Matbaası, Dersaadet 1313, c.1.
TÜRKER, ÖMER, İbn Sina Felsefesinde Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu, İSAM/İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2010.
WİSNOVSKY, Robert, İbn Sînâ ve İbn Sînâcı Gelenek, ed. Peter Adamson, Richard Taylor, İslam Felsefesine Giriş, çev. M. Cüneyt Kaya, Küre Y., İstanbul 2007.
YAVUZ, Yunus Şevki, “Ayn”, DİA, İstanbul 1991, c.4, s.256.
YAVUZ, Yunus Şevki, “el-Metâlibü’l-Âliye”, DİA, İstanbul 2004, c. 29, ss. 402-403.
YURTOĞLU, Bilal, Kâtip Çelebi, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 2009.