KADINLA İLGİLİ ESKİ TÜRKÇE BİR KELİME: URAGUT

Karahanlı dönemi metinlerinden itibaren takip edebildiğimiz, yine bu dönemde kadını adlandırmak için yaygın bir şekilde kullanılan uragut kelimesinin kökenini ve yapısını pek çok araştırmacı açıklamaya çalışmıştır. Çeşitli çalışmalarda uragut ve urug kelimeleri arasındaki anlam ilişkisine dikkat çekilmiş fakat hem kelimenin kökeni hem de morfolojik yapısı hakkında kesin bir sonuca varılamamıştır. Bu çalışmada, farklı yapısıyla dikkat çeken, Türkçenin tarihî ve çağdaş dönemlerinde karşımıza çıkan urdır- "döktürmek", urgaçı ~ urkaçı ~ urğaaçı "dişi, kadın",urık "tohum",urluk "tohum, döl",urug "1. tohum, döl 2. soy, sülale, nesil, kavim", urugdaş "soydaş", urum "zürriyet" gibikelimelerle örülü zengin bir kavram alanının içerisinde değerlendirilmesi gerektiğini düşündüğümüz uragut kelimesinin yapısını açıklamaya çalışacağız. Bize göre uragut kelimesi ur- "su vb. dökmek, saçmak, mec. döl serpmek, tohum saçmak" fiiline -a-fiilden fiil ve -gu+fiilden isim yapım eki ile çokluk işlevini kaybetmiş, genellikle sosyal statü bildiren kelimelerin yapısında görülen+t eki genişletilip"döl serpilen, soyu devam ettiren" anlamını kazanarak kadını karşılayan bir kelime hâline gelmiş olmalıdır (uravut>uravat>urvat>arvat) ~ avrat şekline gelmiş olabileceğini ileri sürmektedirler. Çalışmamızda konunun bu yönüyle ilgili tartışmalara da açıklık getirilmeye çalışılacaktır.

AN OLD TURKIC WORD ABOUT WOMAN: URAGUT

Many researchers have tried to explain the origin and structure of the word uragut which can be traced back to Karakhanid period but is stil used commonly to name woman. Several studies have been conducted which focus on the relationship between the words uragut and urugin terms of their meanings; however they could not come to a precise conclusion about both the origin and the morhological structure of the word. In this study, the word uragut, which attracts attention due to its distinctive feature and thought to be associated with such words like urdır- "to pull off", urgaçı~ urkaçı~ urğaaçı "female, woman", urık "seed", urug "1. seed, off spring 2. ancestor, family, generation, race", urugdaş "agnatic",urluk "seed, off spring" andurum "off spring" appearing in the historical and modern periods of the Turkish language, will be explained. The word uragut is assumed to have become a word refering to woman by passing through several stages. As a matter of fact, the root of the word must be ur- which is a verb meaning "to pour water etc." and "to spread sperm, to scatter seed" in figurative language. Derivation alaffixes -a-, -gu+and +t, which has lost its function as the plural suffix and appears in words indicating social rank, are attached respectively to the root that results in a noun meaning "someone on whom sperm is spread, someone who continues one"s blood line". Another controversial issue about the word uragut, which was last seen throughout Ottoman lands in the XV. century, that whether it has discarded nowadays. Some researchers state that the word avrat "woman, wife" used in today"s literary language is derived from the Arabic word ,,avret "private parts" while some others claim that the word uragut might have been exposed to sound change in time (uragut>uravut>uravat>urvat>arvat)and turned into ~ avrat. This issue will also be clarified in the study.

___

AKALIN, g. Halûk, C. TURGUNBAYEV (2000), Teleüt Ağzı Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.

ALTAYLI, Seyfettin (1994),Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, C. I-II, MEB Yay. Gstanbul.

AL-TURK, Gulhan(2006), Et-Tuhfetü'zZekiyyefi'l-Lugati't-Türkiyye Üzerine Bir Dil İncelemesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü YayımlanmamıG Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

ATA, Aysu (1997), Nasıru'ddin bin Burhanü'ddin er-Rabgûzî,Kısasü'lEnbiyâ, TDK Yay., Ankara.

ATA, Aysu (2004), Türkçe İlk Kur'an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş, Metin, Notlar, Dizin), TDK Yay., Ankara.

ATALAY, Besim (1999), DivanüLûgat-it Türk, C I-II-III-IV, TDK Yay., Ankara.

AZMUN, Yusuf (2000), "Türkmen Dilinde Farsça ve Arapça Sözcükler ve Uğradıkları DeğiGiklikler Üzerine Notlar", Journal of TurkishStudies-Türklük Bilgisi Araştırmaları, InMemoriam Agâh Sırrı Levend-III, Harvard UniversityPress, s. 7-38. BAYNGYAZOV, Ayabek, Canar BAYNGYAZOVA (2007),Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi Sözlüğü, Editör: Kenan Koç, Almatı. BOROVKOV, A. K. (2002), Orta Asya'da Bulunmuş Kur'an Tefsirinin Söz Varlığı, (çev.) H. Gbrahim Usta, E.Amanoğlu, TDK Yay., Ankara. CAFEROĞLU, Ahmet (1931), Ebu Hayyân, Kitâbü'lİdrâk li-lisan al-Atrâk, Evkaf Matbaası, Gstanbul. CLAUSON, SirGerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford. ÇAĞATAY, Saadet (2008), "Türkçede Kadın Gçin Kullanılan Sözler", Saadet Çağatay'ın Yayınlanmış Tüm Makaleleri, C. 1, (Haz. Aysu Ata) Ayaz Tahir Türkistan Gdil-Ural Vakfı Yay., Gstanbul. ÇAĞBAYIR, YaGar (2007),Ötüken Türkçe Sözlük, Ötüken NeGriyat, Gstanbul. DEMGRCG, Ümit Özgür, genol KORKMAZ (2008), Şeyyad Hamza, Yûsuf u Zelîhâ, Kaknüs Yay., Gstanbul. DGLÇGN, Cem (1991),Mes'ûd bin Ahmed, Süheyl ü Nev-Bahâr, Gnceleme-Metin-Sözlük, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara.

DOERFER, Gerhard (1965), TürkischeundMongolische Elemente im Neupersischen, Band II, Franz SteinerVerlag, Wiesbaden.

DOERFER, Gerhard (1967), TürkischeundMongolische Elemente im Neupersischen, Band III, Franz SteinerVerlag, Wiesbaden.

ECKMANN,János (1995), Nehcü'l- Ferâdîs (Metin, Tıpkıbasım), Yayımlayanlar: Semih Tezcan, Hamza Zülfikar, TDK Yay., Ankara.

GABAGN, A. von (2007), Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), 5. Baskı., TDK Yay., Ankara.

GbnManzur, Muhammed b. Mükerrem b. Ali (1998), Lisânu'l- Arab, Dâru"l-Maârif, C. 36, Kahire.

GLHAN, Nadir (2009), Eşref b. Muhammed, Hazâ'inu's-Sa'âdât, Gnceleme- Metin-Sözlük-Dizin, Özserhat Yay., 1. Baskı, Malatya.

GNAN, Abdülkadir (1936), Güneş Dil Teorisi Üzerine Notlar, Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesi, Devlet Basımevi, Gstanbul.

KARAHAN, Leyla (1994), Erzurumlu Darîr, Kıssa-i Yusuf-Yûsuf u Züleyha, TDK Yay., Ankara.

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1989), Gülistan Tercümesi, Seyf-i Sarayî, Kitâb Gülistan bi't- Türkî, TDK Yay., Ankara, 1989.

KORKMAZ, Zeynep (1973), Marzubân-nâme Tercümesi,Ankara Üniversitesi DTCF Yay., Ankara.

LESSGNG, Ferdinand D. (2003), Moğolca-TürkçeSözlük, TDK Yay. Ankara.

NASKALG, Emine Gürsoy, Muvaffak DURANLI(1999), Altayca-Türkçe Sözlük, TDK Yay. Ankara.

NGgANYAN, Sevan(2003),Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, 2. Basım, Adam Yayınları, Gstanbul.

OLCAY, Selahattin (1965), Ebu'l-Leysi'sSemerkandî, Tezkiretü'l-Evliyâ Tercümesi, İnceleme-Metin-İndeks, Ankara Üniversitesi DTCF Yay., Ankara.

ÖZKAN, Mustafa (1993), Mahmûd b. Kâdî-i Manyas, Gülistan Tercümesi, Giriş-İncelemeMetin-Sözlük, TDK Yay., Ankara.

RADLOFF, Wilhelm (1960), VersucheinesWörterbuches der Türk-Dialecte, ErsterBandDieVocale, Sanktpeterburg.

RÄSÄNEN, M. (1969), VersuchEinesEtymologischenWorterbuchs Der Turksprachen: Volumes I-II, Suomalais-UgrilainenSeura, Helsinki.

REDHOUSE, Sir James (2001),Turkishand English Lexicon, Çağrı Yayınları, Gstanbul.

RÓNA-TAS, A. (1995), "Hung. úr ,,mister, gentleman, lord" _____Turkicurï", BäläkBitig, SprachstudienfürGerhardDoerfer zum 75. Geburtstag, Harrassowitz-Verlag, Wiesbaden. gemsettin Sami (1999), Kâmûs-ı Türkî, 7. Baskı, Çağrı Yay., Gstanbul.

gEN Serkan (2007), Orhun, Uygur ve Karahanlı Metinlerindeki Meslekler Bağlamında Eski Türk Kültürü, YayımlanmamıG Doktora Tezi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Samsun.

gENER, Mehmet (1991), "Avret", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, Gstanbul, s. 125-126. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1996), C. VI, 2. Baskı, TDK Yay, Ankara.

TEKGN Talat, Mehmet ÖLMEZ, Emine CEYLAN, Zuhal ÖLMEZ, Süer EKER (1995), Türkmence-Türkçe Sözlük, Simurg Yay., Ankara 1995.

TEKGN, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri AraGtırmaları Dizisi: 9, Ankara.

TENGgEV, E. R. (1997), Sravnitel'no-istoriçeskayaGrammatikaTyurkskihYazıkov, Leksika, (red.), Moskva.

TGETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, C. I.,Simurg Yayınları, Gstanbul- Wien.

TOPARLI,Recep (1992), İrşâdü'l-Mülûkve's-Selâtin, TDK Yay., Ankara.

TOPARLI, Recep, Sadi Çöğenli, Nevzat H. Yanık (1999)El-Kavânînü'l-Külliyye li-Zabti'lLügati't-Türkiyye, TDK Yay., Ankara.

TOPARLI, Recep, SadiÇÖĞENLG, Nevzat H. YANIK (2000), Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK Yay., Ankara.

TOPARLI, Recep (2003),Ed-Dürretü'l- Mudiyyefi'l-Lügati't-Türkiyye,TDK Yay., Ankara.

TOPARLI, Recep, Mustafa ARGUNgAH (2008), Mu'inü'l-Mürîd, TDK Yay., Ankara.

TULUM, Mertol(2011),Meninski'ninThesaurus'u ve XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesi, TDK Yay., Ankara 2011.

Türkçe Sözlük (2005), 10. Baskı, TDK Yay., Ankara.

UZEL, Glter (1992), Şerefeddin Sabuncuoğlu, Cerrâhiyetü'l-Hâniyye, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.

ÜNLÜ, Suat(2004), Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur'an Tercümesi (TİEM 73 235v/2- 450r/7), İnceleme-Giriş-Metin-Dizin, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,YayımlanmamıG Doktora Tezi.

YAVUZ, Kemal, Yekta SARAÇ (2007), Âşık Paşazâde, Tevârih-i Âl-i Osman, Gökkubbe Yay., Gstanbul.

YUDAHGN, K.K. (1998),Kırgız Sözlüğü, C. I- II, çev. Abdullah Taymas, TDK Yay., Ankara.

YÜCE, Nuri (1993), Mukaddimetü'l-Edeb, 2. Baskı, TDK Yay., Ankara.